دین و زندگی تایباد

اللهم صل علی محمدوآل محمد

دین و زندگی تایباد

اللهم صل علی محمدوآل محمد

علل گرایش ایرانیان به تشیع وروند گسترش آن درایران

مقدمه

یکی از دغدغه های مهم پژوهشگران مسئله تشیع مردم ایران است .که در این خصوص نظرات مختلف ومتفاوتی ارائه شده است .پژوهش دراین مسئله پس از استقرار صفویان ورواج مذهب تشیع درایران عموماً از سوی خاورشناسان انجام شده است وآ نان با بررسی این موضوع به نتایج مختلفی رسیده اند .ایرانیان ازدورۀ خلیفه دوم به تدریج مسلمان شده اند ایران وبطور نسبی بایستی گرایش سنی داشته باشند اما بااین وجود چرا مذهب اکثریت مردم ایران تشیع آن هم اثنی عشری است ؟درپاسخ به این پرسش باید به دونکته توجه کرد:

عوامل شیعه شدن ایرانیان کدامند؟ این عوامل چگونه درطول زمان ومراحل مختلف به اوج خود رسید تاجایی که اکنون اکثر مردم ایران شیعه می باشند!

دوپرسش فوق باعث پژوهشهای گسترده درحوزه شیعه گرایی ایرانیان شده است که در ذیل اهم نظریات ارائه شده توسط پژوهشگران ایرانی وغیر ایرانی می آید :

الف: ایرانیان به خاطر عادت به حکومت موروثی درادوار تا ریخ ،به رهبری موروثی اعتقاد پیدا کرده اند وپس از اسلام نیز اندیشه خود را مطابق با امامت ورهبری امام علی (ع) و اولاد او دیدند [1]

ب: ایرانیان باستان حکومت را آسمانی وموهبت الهی می دانسته اند ،پس از پذیرش اسلام اندیشههای خود را با مذهب تشیع منطبق یافتند [2]

ج: از دواج امام حسین با شهر بانو دختر یزدگرد سوم [3]

د: اساسا" تشیع واکنش تند ایرانیها دربرابر اعراب مهاجم بود به ویژه بنی امیه که نسبت به امویان که اکثراً ایرانی بودند رفتار خوبی نداشتند وهمین رفتار باعث روی آوردن ایرانیان به تشیع شد تا به این وسیله آئین زدرتشتی را درپوشش تشیع حفظ نمایند

نویسندگان بسیاری دررد این نظرات پاسخ گفته اند به اجمال باید گفتن که تشیع سابقه ای فر اتر ازایران دارد درواقع تشیع خاستگاه عربی دارد نه ایرانی ولفظ شیعه اول بار توسط پیامبر بر یاران علی (ع) نهاده شد . [4]

هسته اولیه تشیع پنج نفر بوده اند علی (ع) سلمان ،ابوذر ،عمار ،مقداد.روند گرایش ایرانیان به تشیع تدریجی بوده از همان قرن اول به تدریج ادامه داشته ونایتا ً دردوره صفویه به تکامل رسیده است .رسول جعفریان مورخ معاصر بارد دیدگاهی ارائه شده قائدل است به اینکه مراحل تطور وگسترش درایران را به چهار مرحله تقسیم می کند وآنان را در هر مرحله متاثر از خارج از ایران می داند وی می نویسد:

نوبت اول ،مهاجرت طایفۀ اشعری ها از عراق به قم به نوبه خود هسته اصلی تشیع درایران بوده است درنیمه دوم قرن اول

نوبت دوم ،تأثیر مکتب دوشیخ بزرگ شیعه ،مفید وطومی دربغداد ونجف بر تشیع وی وحیال ایران که طی قرن پنجم رخ داده است

نوبت سوم ،تأثیر مکتب حلّه وحلب وبه طور مشخص علامه حلی برتشیع ایرانیان دردوره ایلخانیان مغول است

نوبت چهارم ،تأثیر شامات ،وبا تأکید برجبل عامل وعراق برایران دردوره صفوی است .[5]

ایرانیان نه براساس توهمات برخی خاورشناسان ومتعصبین ، تشیع رامانند اسلام با شناخت وآگاهی درست انتخاب کردند شهید مطهری دراین زمینه می نویسد :ریا

«حقیقت این است که علت تشیع ایرانیان وعلت مسلمان شدن آنان یک چیز است :ایرانیان روح خود را با اسلام سازگار دیده وگم گشته خویش را دراسلام یافت .مردم ایران که طبعاً مردمی با هوش بودند،به علاوه سابقه فرهنگ وتمدن داشتند وبیش از هر ملت دیگر نسبت به اسلام شیفتگی نشان دادند وبه آن خدمت کردند.مردم ایران بیش از هر ملت دیگر به روح ومعنی اسلام توجه داشتند به همن دلیل توجه ایرانیان به خاندان رسالت از هرملت دیگر بیشتر بود، از این رو تشیع درمیان ایرانیان نفوذ بیشتری یافت یعنی ایرانیان روح اسلام ومحتوای اسلام را نزد خاندان رسالت یافتند ،چرا که فقط خاندان رسالت بودندکه پاسخگوی پرسش ها ونیازهای واقعی روح ایرانیان بودند.آن چیزی که بیش از هر چیز دیگر روح تشنه ایرانی را به سوی اسلام می کشید ،عدل ومساوات اسلامی بود.ایرانی قرنها از این نظر محرومیت کشیده بود وانتظار رفع آن را داشت .آنها دیدند ،آن عدالت وصفا ومساوات اسلامی که روح تشنه آنها را سیراب می کند تنها درخاندان رسالت یافت می شود .» [6]

علل گرایش ایرانیان به تشیع وگسترش آن

تاریخ تشیع درایران نشان می دهد که ایرانیان از قرن اول تا حدود قرن هفتم به تدریج ومرحله به مرحله به تشیع گرویده اند واین گرایش درهرمرحله بسیار عمیق وگسترده بوده است .از سوی دیگر تشیع ایرانیان غالباً اعتقادی وداوزده امامی بوده است .درذیل عواملی کلا گرایش ایرانیان به تشیع وروند گسترش آن نقش داشته می آید .

1- مرحله اسلام گرایی ایرانیان درنیمه نخست قرن اول نقش سلمان .

ظلم وستم وهرج ومرج درحکوت ساسانی وآئین تحریف شده زردتشتی زمینه را برای پذیرش اسلام از سوی ایرانیان فراهم کرده بود از سوی دیگر رفتار واخلاق مسلمان گردند پس از این مرحله به تدرج بذر تشیع که اسلام ناب بوده دردل ایرانیان با توجه به اینکه دردوره خلفا نسبت به آنان تبعیض روا می شد و آنها را شهروند درجه دو حساب می کردند با مشاهده شیوه حکومت علی (ع) و شیعاین آن حضرت ،جهت گیری گرایش آنان را تعیین می کرده .[7]

2-امامت علی (ع) درکوفه

شرایط پیش آمده درزمان خلفا خصوصاً خلیفه سوم باعث گردیده که مردم از خلیفه سوم به علی (ع) پناه ببرند وبا وجود اکراه آن حضرت حکومت را پذیرفت .علی (ع) بعد از جنگ جمل مرکز حکومت را از مکه به کوفه انتقال داد .[8]

باتوجه به اینکه ایرانیان بسیاری درکوفه زندگی می کردند وشهرهای اطراف مانند مدائن،ساباط و..نیز به کوفه نزدیک بودند ورفت وآمد زیاد –به کوفه داشتند طبعاً ملاقات وبرخورد آنها با علی(ع) بیشتر بود . وبا توجه به سخنرانیهای آن حضرت درمسجد کوفه باعث می شده ایرانیان را ه را از بیراه تشخیص دهند.

مرحوم علامه «سید محین امین » می نویسد هنگامی که علی (ع) درعراق سکونت کرد بسیاری از مردم کوفه وشهرهای اطراف به تشیع گرویدند و هنگامی که کارگزاران آن حضرت به شهرها می رفتند بسیاری بر اثر راهنمایی آن حضرت شیعه می شدند به این ترتیب تشیع در مکه ،یمن ،مصر ،عراق و ایران روز به روز گسترش پیدا کرد.[9]

بعلاوه علی (ع) با برخورد درست واسلامی با ایرانیان موجبات جذب آنها را فراهم می نمو د طوری که اعراب نسبت به این تعامل علی (ع) با موالیان اعتراض می کردند.

روزی اشعث بن قیس به عنوان اعتراض به علی (ع) گفت این افراد حمراء(ایرانیان) بر ماچیره شده اند وتوجلوی آنها را نمی گیری .امام از این سخن خشمگین شد وبه عنوان دفاع از ایرانیان به اشعث فرمود : این عربهای شکم پاره،دربسترهای نرم می آرمند ،ولی آنها درروزهای سوزان درتلاش وفعالیت اندآنگاه همین رفاه طلبان شکم پاره به من می گویند آنها ]ایرانیان [ را طرد کنم ...سوگند به خدا ،از رسول خدا شنیدم که فرمود :آنها ] ایرانیان [ شما را به خاطر برگردان به سوی اسلام می زنند همانگونه که شما را درآغاز برای گرایش به اسلام آنان را می زدید می زدید .[10]

بی تردید حضور علی (ع) درکوفه مرحله جدیدی برای گرایش ایرانیان به تشیع بوده است در این مدت (حکومت علی (ع) ) تشیع رسماً به عنوان اسلام ناب دربرابر آئین عثمانی و...قرارگرفت امام (ع) نقش مهمی درگرویدن ایرانیان به تشیع داشت خاورشناسان زیادی به این نکته تاکید دارند از جمله فان فلوتن می نویسد:

یکی از علل گرایش ایرانیان به تشیع این بوده که آنها شیوه ای انسانی را جزء درخط فکری امام علی (ع) نیافتند.[11]

درمجموع می توان نتیجه گرفت ومشا هده فضایل انسانی و ارزشهای عالی که در زندگی امام علی (ع) دیده می شد موجب محبوبیت عمیق حضرت نزد ایرانیان شد .این علاقه وعشق اگر چه درآغاز جنبه اجتماعی وسیاسی داشت وآنان را به سوی تشیع سوق می داد ،درنهایت به تشیع اعتقادی آنان انجامید وایرانیان بر این عقیده که امامت امام علی (ع) از مبانی وحی سرچشمه می گیرد اعتقاد کامل پیدا کردند.

3- نهضت عاشورا وپیامد آن درتشیع ایرانیان

نهضت عظیم امام حسین (ع) برخاسته از متن اسلام ناب برضد ستمگران اموی به سرکردگی یزید ین این نهضت توانست مسلمانان مظلوم ،ازجمله موالیان را به سوی خاندان رسالت سوق دهد .خون پاک وجوشان شهدای کربلا قیامهایی به وجود آورد که ایرانیان در اکثر این قیامها از جمله قیام مختار ،شرکت فعال داشتند .علامه سید محسن امین دراین مورد می نویسد:

«هنگامی که حسین (ع) شهید شد اکثر مسلمانان این حادثه را بسیار بزر گ شمردند ،حتی بعضی از اموی ها تکان خوردندو.برتری خاندان پیامبر را دریافتند ،واز ظلمی که برآنها شده متأثر شدند واحساس کردند که از حمایت از آل محمد (ص) تقصیر وکوتاهی نموده اند این حادثه باعث شده بسیاری از بنی امیه از دستگاه اموی جدا شوند وبه بنی هاشم وعلویان گرایش پیدا کنند. روگردانی خاندان نبوت زیاد شد ند بعلاوه حادثه حرهّ و قیام توابین و....موجب روگردانی سایر از مردم از بنی امیه شد.این افزایش وگرایش به ] تشیع [ هم چنان تا آخر حکومت بنی امیه درشهرهای ایران ، مخصوصاً درقم ادامه داشت واکثر شیعیان درکوفه وخراسان بودند.»[12]

تنفر از بنی امیه به جایی رسید که معاویه بن یزید وقتی پس از یزید به خلافت رسید حدودچهل روزحکومت کرد.بالای منبر رفت وکردار زشت پدران خود را باه باد انتقاد گرفت وجدش را لعنت کرد واز اعمال آنها اظهار بیزاری کرد وگریه شدید ی نمود و د رحضور مردم از خلافت استعفا نمود . او پس از 25 یا چهل روز از دنیا رفت وبه نقلی او را مسموم کردند.عجیب اینکه بنی امیه معلم او بنام عمر بن مقصوص را دستگیر کردند وبه اوگفتند : تو بودی که عشق علی (ع) وبغض بنی امیه را به معاویه بن یزید آموزش داده ای او گفت : چینه نیست ،بلکه اوفطرتاً به علی (ع) تمایل داشت این سخن از عمر بن مقصوص پذیرفته نشد واو را زنده به گور کردند.[13]

4- محبوبیت اهل بیت :

محبوبیت علویان واهل بیت میان مسلمانان وایرانیان از دلایل گسترش تشیع درمناطق مختلف جهان به ویژه ایران است .اهل بیتی که درادوار تاریخ با عنوان «علویان »ولقب «شریف »شناخته شده اند .

این محبوبیت دردرجه نخست برگرفته از اعتنای قرآن به «ذوی القربی [14]»و«آیه تطهیر[15] » وعلاوه بر قرآ ن روایات فراوانی هم درفضایل اهل بیت به خصوص علی (ع) توسط صحابه وتابعین درنقاط مختلف جهان اسلام به خصوص عراق نقل می شد وزمینه را برای دوستی بیشتر آنان نسبت به اهل بیت فراهم می کرد .[16]

بخش دیگر از نظر علویان نیز سجایای علمی به اخلاق وسیاسی خود آنان بود که با عشق وعلاقه طبیعی مردم به خاندان پیامبر (ص) ترکیب می شد. نکته اخیر درتمام درتمام قرون عامل نفوذ تشعیع دربلاد مختلف بوده است .

این علاقه به حدی بوده اگر درمناطق سنی نشین یک علوی پرهیز گار درمی گذشت یا به شهادت می رسید ،برای وی بقعه ای ساخته وقبرش ،مزار ی شد وبه این ترتیب بذر تشیع وحب اهل بیت دراین نقاط کاشته می شد .

اعتنای اهل سنت به مقام علویان درگذر تاریخ ،کاملا ً قابل درک است .نمونه های جانبی را شبلنجی نقل کرده است .شریف که لقبی برای علویان بوده ،عهدتاً درقرن چهارم به بعد درتمامی دنیای اسلام مورد استفاده بوده واهل سنت برای شرفاء احترام فوق العاده ای قائل بوده اند.[17]

زهد شیعیان ،نیز یکی از علل نفوذ وعامل ایجاد محلولیت علویان وگرایش به تشیع بوده است .

غاب علویان ودوستانشان درانجام فرائض دینی تقیّد حساب شده ای دشاتند وپای بند آنها به اسلام درمیانشان آشکار بوده .مردم فرق بیت اسلام علوی با اسلام اخموی وعباسی را کاملا ًتشخیص می دادند تعادل شیعه وتقوی علمی و عملی آنها سبب جذب مردم می شد دررأس شیعیان ،علویان ودررأس آنان امامان شیعه بودند که این ویژگی ها را دارا بودند .سفیان ثوری گفت: «هل ادرکت خیر الناس الا الشیعه[18] » آیا بهترین مردم را جز شیعه دیده ای ؟

ابن زیاد وقتی که می خواست محل اختفای مسلم را درکوفه بیابد غلامش را فرستاد وبه اوگفت :چون شیعیان زیاد نماز به پای می دارند ،به مسجد برو و هرکس را با این ویژگی یافتی ،به وسیله وی محل اختفای مسلم را پیدا خواهی کرد وغلام وقتی وارد مسجد شد مسلم بن عوسجه را دراین حال دید واز طریق او موفق مخفیانه مسلم را پیدا کند.[19]

مظلومیت علویان نیز از دیگر دلایل محبوبیت اهل بیت ونفوذ تشیع بوده است .

اهل بیت وعلویان در فشار ها وستم هایی که درحق آنان اعمال می شد مظهر مظلومیت بوده اند این مطلب درمیان خود اهل بیت سابقه داشت علی بن الحسین (ع) سالها درعزای پدرش ودیگر افراد اهل بیت که درکربلا به شهادب رسیدند اشک ریخت .این مظلومیت درجریان سرنگونی امویان ،پشتوانه مهم روحی جامعۀ اسلامی بود که عباسیان ازآن بهره بردند وحکومت خود را برپایه اشکی که برشهادت مظلومانه امام حسین (ع) زین بن علی وفرزندانش یحیی بن زید ریخته شد پا کردند،این مظلومیت به بهترین شکل دراشعاری که شعرای شیعه سروده اند جلوه گر شد وادبیات شیعه را به سمت خون وگریه کشاند. این اشعار به گونه ای است که هر مسلمانی بلکه هر انسانی را تحت تأثیر قرارداده وبه گریه وامی دارد .[20]

نگرش عدالت خواهانه وضد ستم درشیعه جهت گیری مثبت واسلامی نهضت از شیعه ونیز وجود جنبه ای اعتدالی درآن ،توانست عاملی برای جذب توده اسلام به ویژه موالیان با شد .شیعه هم درفقه وهم درعمل ،موضع ضد ظلم وحلفای ظالم داشت .

این موضعی بوده که شدت وضعف درتمامی مدّت حکومت امویان وعباسیان ادامه داشت وهمیشه فضای مبارزه رابرضد ستم ،مشروعیت می بخشید .از آنجا که پشتوانه فکری شیعه ،مبارزات امام علی (ع) برضد طغیان وشورش های داخلی بن شیعه نیز درمبارزات خود ،جنگ را قاسطین را درشکل های مختلف آن مورد توجه داشت .

این ستیزه جویی با ظلم وجور برای موالی ایرانی که خود تحت فشار بودند وبه خصوص از جنبه نژادی ،ظلم مضاعفی را تحمل می کردند .بسیار جالب وبود همین موضع ضد ظلم بود که گروه های مختلف درقیام زید حضور داشتند وایرانیان زیادی درقیام مختار با وهمراهی کردند.

ادبیات قوی شیعه نیز درنشر تشیع تأثیر گذار بوده است این اشعار به طور عمده به بیان فضایل اهل بیت ومصائب آنان اختصاص یافته ،عمیقاً درورحیه مردم تأثیر داشته . [21]سید حمیری گفته است اگر کسی یک فضیلت از امام علی (ع) نقل کند که من شعری دربارۀآن نگفته باشم هزار دینار به او می دهم .[22]

5-هجرت قبایل عرب شیعی به ایران (قم )

کشتار وحشیانه شیعیان توسط مصعب بن زبیر وجنایات ومظالم ال امیه وحجاج بن یوسف ،برخی از شیعیان کوفه ناگذیر به مهاجرت کرد تابتواند بدون دغدغه درسرزمینی زندگی کنند به همن دلیل اشعریان درقرن اول هجری به قم مهاجرت کردند،آنان که دوستدار اهل بیت بودند موسی بن عبدالله بن سعد اشعری دراین شهر مذهب شیعه را اظهار کرد .واز آن پس اهل قم به پیروی وی مذهب شیعه را اختیار کردند.[23]

همراه با اشعریان گروه های دیگری از قبایل مذحج[24] به قم مهاجرت کردند .بدین سان ،مذهب تشیع پس از مهاجرت اشعریان به قم به این شهر را ه یافت وقم به شکل نخستین کانون وپایگاه تشیع ایران درآمد وشعاع تشیع از این شهر به شهر های اطراف قم ،کاشان ،آمد ،ری ،تفرش وسپس شمال ایران راه یافت .[25]

امام صادق (ع) فرمود : قم ملجاء وپناهگاه شیعه است [26]. وطبق روایت دیگری از ائمه (ص): اگر اهل قم نبودند دین از بین می رفت[27] امام موسی کاظم (ع)هم فر مودند:درقم خانۀدودمان محمد(ص)وپناهگاه شیعیان خاندان رسالت است .[28]

6- نهضت فرهنگی امام صادق (ع) ونقش آن درتشیع ایرانیان

مرحله دیگری از گسترش تشیع درایران ،توسط شاگردان امام صادق (ع)درقم واصفهان وسایر شهر ها انجام شد .دراین مرحله ،شیعه اعتقادی ودوازده امامی به طور چشمگیر گسترش پیدا کرد .

دردوران افول بنی امیه وظهور بنی عباس امام باقر (ع) وامام صادق (ع) فرصت یافتند تا به گسترش و تبلیغ دین ومذهب تشیع وتربیت شاگردان همت بگمارند . به خصوص دوره امام صادق (ع) زمینه مناسب تر بود .شاگردان ودانشمندان که امام صادق (ع) تربیت کرد تعداد آن را حدود چهار هزار نفر می دانند .[29]

این شاگردان که از سرزمین های مختلف جهان اسلام درمدینه به گرد امام صادق (ع) آمده بودند ،هرکدام مبلغی متقی ودانشمندی شدند که فرهنگ تشیع را به سرزمین های خود انتقال می دادند و کم کم مذهب تشیع به نام مذهب جعفری درهمه جا شنیده می شد .[30]

7- هجرت امام رضا (ع) به خراسان

مأمون فرزند هارون الرشید حاکم خراسان از طرف پدرش بود .بعد از مرگ پدرش واختلاف او با برادرش امین درنهایت درجنگ با برادر او را مغلوب وشکست داد وخود خلیفه شد .به دلایل مختلفی مأمون امام رضا (ع) را به مرو احضار کرد.حضور امام رضا (ع) باعث برکات فراوانی درایران بوداز جمله ترویج وگسترش تشیع .

ورود امام به ایران تحول عظیمی ایجاد کرد وحضور کوتاه مدتش درشهرهای مختلف زمینه بازگشت مسلیمن ودوستداران اهل بیت به آن حضرت را فراهم آورد .استقبال با شکوه مردم نیشابور ازآن حضرت وبیان حدیث سلسةالذهب ازآن جمله است امام درآن اجتماع با شکوه فرمود :

«پدرم موسی بن جعفر برای من حدیثی کرد که از پدرش امام صادق (ع) واواز پدرش امام باقر (ع) واو از پدرش امام علی بن الحسین (ع) واو از پدرش حسین بن علی (ع)واو از پدرش علی بن ابیطالب (ع)که فرمود :حبیب ونور چشمم رسول خدا (ص)به من خبر داد که جبرئیل گفت :شنیدم که خداوند فرمود :کلمه لااله اله الله دژ من است کسی که به آن اقرار کند داخل دژ من خواهد شد وکسی که داخل دژ من شود از عذاب من ایمن یابد.»[31]

وقتی حاضران وکاتبان ،حدیث«سلسله الذهب »امام رضا (ع) را نوشتند طبق برخی روایات ،امام با اندکی تأمل ادامه داد :« مضمون این حدیث شروطی دارد که من از شروط آن هستم .»[32]

حضرت بانقل این حدیث اجداد خود را معرفی نمود ومحبت به اهل بیت پیامبر را به تشیع اعتقادی تبدیل کرد .رجابن ضحاک می گوید :درهیچ شهری فرود نمی آمدیم ،مگر آنکه مردم به سراغ]مام رضا (ع)[ می آمدند ودرمورد مسائل دین خود سوال می کردند امام نیز احادیث زیادی از طریق آباءواجدادش تا امیر مؤمنان وپیامبر برای آنها نقل می کرد .[33]

8-مهاجرت علویان امام زادگان به ایران

یکی دیگر از علل گسترش تشیع درایران مهاجرت علویان است وبه دلایلی از جمله امنیت ایران ومحبوبیت خاندان اهل بیت نزد ایرانیان وحضور امام رضا (ع) درایران هجرت می کردند . نویسنده کنز الانسان

می نویسد :

پس از استقرار امام رضا درخراساتن وپذیرش ولایتعهدی به وسیله آن حضرت به ایشان نامه ای به بستگان خود درمدینه ومجاز نوشتند وآنها را به ایران دعوت کرد .این نامه باعث شد که درمجموع دوازده هزار وششصد وهفتاد وسه تن از سادات علوی وبستگان امام رضا درچند مرحله به صورت کاروانی به ایران بیایند .[34]

یکی از کاروانها مربوط به حضرت معصومه خواهر امام رضا وهمراه وی چهارصد نفر وارد ایران شدندودرقم سکنا گزیدند ویکی دیگر از این کاروانها احمد بن موسی (شاه چراغ ) است که برادر امام رضا همراه هفتصد نفر از سادات به ایران آمدند که از منطقه فارس عمال حکومت با آنان جنگیدند که تعداد از یارانش شهید ومابقی به طبرستان گریختند.[35]

سادات علوی پس از ورود به ایران اقدام به تجدید قوا می کردند وقیامهایی هم انجام دادند وبه مرور دیلمان راتحت حاکمیت خودقرارد دادند وباعث گسترش تشیع شدند.[36]

9- نقش علما ومراکز علمی شیع درگسترش شیعه درایران

علمای شیعه درطول تاریخ قرنهای مختلف درطول تاریخ نقش بسیار مهمی درگسترش تشیع داشته اند همین مراکز علمی شیعه نیز بسیار مؤثر بودند.

از جمله مراکز علمی شیعه حوزه قم می باشد.از آغاز غیبت صغری عالمان ومحدثان بسیاری درقم حضور داشته اند ووجود خاندانهای برجسته علمی حکایت از وجود مراکز علمی دراین شهر دارد . وجود این عالمان درقم وایجاد محافل درس جهت حدیث شناسی موجب شد این شهر به یکی از مراجع حل وفصل مسائل علمی تبدیل شود به گونه ای که حتی گفته می شود حسن بن روح نوبختی کتابی را جهت بررسی نزد علمای قم فرستاد ه است .[37]خاندان های نوبختی نیز عالمان زیادی داشته وخدمات مهمی درگسترش تشیع داشته اند . علمای بزرگی مانند کلینی درحفظ وصیانت تشیع خدمات ارزنده ای دارد .[38]

از دیگر علما که نقش بسیاری دراین امر داشته شیخ صدوق است ومعاصر دولت آل بویه است .

محدث قمی درباره اقدامات ایشان درگسترش تشیع می نویسد :وی به التماس واصرار شیعیان ری به آنجا رفت ودرآنجا اقامت فرمود : از خراسان وبصره وکوفه ومصر ومدائن و...به اورجوع داشتند .اوقریب به سیصد کتاب تصنیف فرموده غالب احادیث که به مارسیده از برکات قلم اوست .[39]

ازجمله علما و بزرگان صاحب بن عباد است اواهل اصفهان و متولد 326 هـ[40] این عالم ایرانی نقش بسزایی درتقویت وگسترش تشیع در ایران به ویژه اصفهان دارد .محدث قمی درباره خدمات وی می نویسد :

«صاحب ابن عباد مدتی دراصفهان بود درآنجا درترویج مذهب تشیع تلاش فراوان نموده طوری که اهل اصفهان تشیع را به اونسبت می دادند .مثلاً درنزاعی که بین سنی وشیعه می شد فردسنی به شیعه می گفت :تو مذهب ابن عباد را اخیتار کرده ای.»[41]

از دیگر عالمان بزرگ شیخ مفید می باشد که آثارارزنده ومناظرات جالبی دارد.از جمله می توان به مناظره با اشاعره ،معتزله ،اصحاب حدیث ،متصوفه ومرحبه اشاره کرد .[42]شیخ مفید درراستای نشر وترویج فرهنگ شیعه ،حوزه علمیه شیعی بغداد را تأسیس وشاگردان بسیاری را تربیت کرد .ابن کثیر درباره وی می نویسد :

«محمدبن لقمان (شیخ مفید ) رئیس وبزرگ شیعیان ومصنف ومدافع آنها بود اوکسی بود که سلاطین اطراف به اواعتقاد داشتند ،زیرا درآن زمان گرایش به تشیع بسیار شده بود .بسیاری از علمای مذاهب مختلف درمجلس دانش اوحاضر می شدند.»[43]

از دیگر بزرگان ومشایخ خواجه نصرالدین طوسی وزیر هلاکو خان است که نزد هلاکو منزلتی والا داشت وهلاکو از اوتبعیت بسیار داشت وکارهای مهمی انجام داده ودرگسترش تشیع نقش بسیار مهمی داشته است .[44]

یکی دیگر از بزرگان علامه حلی است که علاوه بر آثار ،تألیفات ومناظرات علمی ،الجالیو (سلطان محمد خدابنده )حاکم مغول عصر علامه با راهنمایی اوشیعه شده است .[45]هم چنین محقق کرکی که نقش کلیدی ومهمی در حکومت صفویه داشته است .علی دوانی می نویسد : درآن زمان مردم از مسایل مذهب جعفری وقوانین آن اطلاعی نداشند وشیعیان از دستورات دین خود بی خبر بودند،زیرا کتب فقه امامیه چیزی دردست نبود وفقط جلد اول قواعد علامه حلّی بوده که از روی آن تعلیم وتعلّم دینی صورت می گرفت .[46]

نویسنده احسن التوارخ می نویسید : درآن زمان «اشهد ان علینا ولی الله وحی علی خیر العمل » که از آمدن سلطان طغرل بیگ سلجوقی درسال 450 هـ ق این تاریخ 906 هـ چهارصد وپنجاه وشش سال بود که برطرف شده بود ،درسایه اقتدار صفویان ودرایت محقق به اذان ضمیمه شده وبرمأذنه ها گفته شده[47] محقق کرکی برای گسترش فرهنگ شیعی به مناصب حکومتی نیز رسید واز سوی شاه طهماسب به عنوان شیخ الاسلام رسماً کشور انتخاب شد .[48]

10- نقش حکومتها ودولتهای شیعی

الف: دولت شیعی طبرستان : فشار عباسیان به سادات علوی با عث هجرت سادات علوی به ایران شد ودرایران نیز مناطق شمالی بهترین مکان برای استقرار آنان بوده ومردم نیز خصوصاً مردم آن دیار به سادات گرایش وعلاقه بسیاری داشتند

درکتاب تاریخ طبرستان آمده است :

محمد بن زید اقدام به تشکیل نکرد وبلکه وی زمانی که گروهی از بزرگان دیلم نزد او رفتند از پذیرش حکومت خودداری کرد وحسن بن زید معرفی کرد ونمایندگان مردم نزد حسن ابن زید در ری رفتند وحسن بن زید دعوت آنان را قبول کرد درسال 250 هـ.ق عازم طبرستان شد .و مردم به استقبال او رفتند وبراساس کتاب خدا وسنت رسول الله وامر به معروف ونهی از منکر با او بیعت کردند.[49]

ب: دولت آل بویه (دیالمه )

درآستانه قرن چهارم هـ. ق به دلایل چندی حکومت عباسی رو به ضعف گذاشت ودراین زمان پسران آل بویۀ ماهیگیر درمناطق مختلف ایران حاکمیت پیدا کردند.آنان پس از استقرار درشهر ری ،اصفهان وشیراز به سوی بغداد ومرکز حکومت عباسی حرکت کردندوخلافت وشخص خلیفه را دردست گرفتند.

حکومت این سلسله 126 سال طول کشید آنها دراین مدت نقش بسیار سازنده ،عمیق وگسترده ای درتحکیم مبانی تشیع وگسترش آن ،تحت رهنمودهای بزرگان شیعه درآن عصر درایران ونقاط دیگری داشتند .علمای بزرگ تشیع ، مانند شیخ صدوق (متوفی 381) شیخ مفید (متوفی 413)،سید مرتضی (متوفی 436)، وشیخ طوسی (متوفی 460) دراین عصر با تمام توان وامکانات بابیان وقلم ،به تدریج مذهب تشیع پرداختند .

درزمان آل بویه روزعاشورا تعطیل رسمی اعلام شد.[50]ومراسم عید غدیر وروز عاشورا راحتی دربغداد با شکوه فراوان برپا می شد .[51]

ج: ایلخانان مغول :

ایلخانان مغول پس از حمله مغول جانشینان مغول درقرن 7و8 هـ .ق بودند.

سلطان محمود خدابنده از پادشاهان معروف ایلخا نیان است که نقش مهمی درگسترش تشیع داشته است .او پس از برادرش غازان خان به تبریز رفت وبرتخت نشست ،وخود را «اَلجایتُو »یعنی سلطان آمرزیده لقب داد.واز آن پس به این لقب معروف شد .[52]

وی درسال 709 با راهنمایی علامه حلی رسماً به مذهب تشیع گروید ونام سه خلیفه اول رااز خطبه وسکه انداخت ومذهب شیعه را رسمیت بخشید .[53]

د: امرای سربدار : درقسمتی از خراسان وحوالی شهر سبزوار سلسله ای درسال 738 هـ.ق تشکیل شده واز شرق تا نیشابور واز غرب تا دامغان وگرگان ادامه داشت .امرای سربدار سیاست خود را سیاست مذهبی خود را طرفداری از مذهب تشیع اعلام کردند وسبزوار رامرکز حکومت خود قرار دادند.آنان با برخی علمای شیعه درخارج از ایران بخصوص جبل عامل ارتباط برقرار کردند وآنها را به خراسان دعوت کردند.براثر همین دعوتها بودوفقیه اهل بیت شیخ شمس الدین محمد قلی معروف به «شهید اول » شماره 786ه.ق کتاب مشهور خود العمه الدمشقیه را به نام خواجه علی مؤید سربدار تالیف کرد وبه خراسان فرستاد تا شیعیان برطبق فتاوای او عمل کنند.

هـ: حکومت صفویه درقرن 11و12

تشکیل حکومت صفوی دراوایل قرن دهم از حوادث مهم تاریخ شیعه درایران می باشد .پیدایش این دولت سرآغاز عصر تازه ای درمیان سیاسی ومذهبی است که موجب استقلال ایران براساس مذهب رسمی تشیًع وسازمان ادرای نسبتاً متمرکز شد .سلسله صفویه حدود 240 سال قمری (237 سال شمسی ) زمام حکومت ایران را به دست گرفتند.

شاه اسماعیل نخستین پادشاه صفوی به مذهب تشیع را که از همان آغاز وروداسلام به کشور ایران ریشه دوانده اندبود،رسیمت داد ومذهب را یکی از عوامل ایجاد یک پارچگی واتحاد مردم اکثر نقاط کشور می دانست ودرنتیجۀ تلاش مردم وشاه اسماعیل ،مرزهای شرق وغرب ایران از حمله های ازبکان وعثمانی که درامان ماندوایران دراین زمان از پراکندگی وهرج و مرج رهایی یافت سپس شاهان صفوی روی کار آمدند وهمواره مروج مذهب تشیع بودند.[54]

درباره خدمات صفویه به جهان تشیع سخن بسیار است ولی باید توجه داشت که علمای بزرگی دراین عصر از امکانات دولت استفاده کرده وکوشش بسیار درترویج وانتشار مذهب شیعه به عمل آوردند ،مانند:

شیخ بهایی که به مقام شیخ السلامی ومرجعیت شیعه رسید

مقدس اردبیلی( وفات 993)

میرداماد متوفی (1041)

ملامحمد تقی مجلسی پدر علا مه محمد باقر مجلسی (متوفی 1070)

ملا محسن فیض (متوفی 1091)

شیخ حُرّ عاملی صاحب وسایل الشیعه (متوفی 1103)علامه محمد باقر مجلسی (صاحب بحار الانوار (متوفی 1110).

سلسله صفوی درمجموع خدمات مهمی به تشیع انجام دادند ک دراین خصوص سخن بسیار است .رهبر معظم انقلاب حضرت آیه الله خامنه ای (مدظله )دراین باره می فرماید :«پس از محقق اردبیلی ،علمای برجستۀ فقه شیعه عموماً ایرانی هستند ،دراین ارتباط بیشترین شرف متعلق به صفویه است به نظراین جانب برخلاف کسانی که صفویه را درچشمها ضد ارزش کردند،تاکید می کنم که صفویه بزرگترین علمای شیعه را دراین سطح رپورش وپرواز دادند.»[55]

والحمدالله رب العالمین

الحقر ژولیده 10 /9/8

1- خدمات متقابل اسلام وایرانیان واسلام وایرانیان –داود المافی نژاد .ص120-140

2- اسلام در ایران ص 50

3- تاریخ یعقوبی ج 2 ص335

1- نوبختی ، فرق شیعه ، ص35

[5] رسول جعفریان .تاریخ تشیع درایران ص 13

[6] مرتضی مطهری –خدمات متقابل اسلام وایرانیان ص 126

1-اسلام وایرانیان ص 267

1- اعیان الشیعه ج 1ص 25

2- ابن ابی ابحدید شرح نهج البلاغه ،ج 19 وع 12

1- علی والفاری فی المواجهه التحدی ص 164