موسیقی مقامی

موسیقی مقامی

موسیقی مقامی (موغامی) یادگار جلوه‌های زیبایی از فرهنگ دیرینه مشرق زمین است، که از تحریف و دگرگونی اعصار مصون مانده است. نغماتی در موسیقی”موغامی“ پیدا می‌شود که به عهد باستان برمی‌گردد.

مجتبی قیطانی ،محقق حوزه‌ی موسیقی سنتی خراسان با بیان مطلب فوق گفت: در کتاب لغت موسیقی نوشته” افراسیاب بیگ لی” کلمه‌ی مقام که به صورت موغام یا مغام هم نوشته می‌شود، به عنوان مجموعه‌ی صداها و پرده‌های مختلف که بر اساس یک کوک واحد و در محور آن می‌گردند، تعریف شده و از آن به عنوان بالاترین مرحله‌ی خلاقیت در ترکیب ساز و آواز یاد شده است.

وی ادامه داد: آنچه مد نظر هنرمندان و مردم این منطقه است، ”موغام“ می‌باشد که در باور مردم خرسان از شان و منزلت بالایی برخورداراست و به دیده تقدس به آن‌ می‌نگرند و به مصداق هنر عامه،‌ آفریننده مشخصی ندارد و تمام افراد جامعه در شکل‌گیری و نقل روایت آن سهم دارند. قیطاقی درباره‌ی تاریخ و قدمت موسیقی موغامی گفت: تاریخ موسیقی این سرزمین به زمان کوچ آریایی‌ها به ایران بر‌می‌گردد و در پاره‌یی از نقاط برخی از نغمه‌ها به صورت بکر و دست نخورده، حکایت از یک اصالت باستانی دارد و اگر برای بررسی موسیقی، خراسان بزرگ را مد نظر قرار دهیم، باید پهنه‌ی این دیار را از کرانه‌های غربی خزر تا پهنه‌های ابیورد و نسا ،مرو و تا کویرهای خراسان و هرات، مرز هندوچین مورد کاوش قرار دهیم.

وی با تاکید بر این که خراسان فعلی نیز به علت وسعت جغرافیایی و تنوع پراکندگی اقوام و فرهنگ‌های مختلف دارای موسیقی ”موغامی“ متنوع و مختلفی است، گفت: تنوع نژادی از عرب‌های سامی تا هزاره ، بلوچ و نژادهای کرد و کرمانج و ترک و ترکمن و مغول در این استان ،باعث شده است، که یکی از غنی‌ترین گنجینه‌های فرهنگی موسیقی به وجود بیاید، که بر خلاف بیشتر مناطق ایران از سبک خاص برخوردار نیست و در نواحی مختلف استان وحدت سبک ندارد.

این پژوهشگر ضمن تقسیم خراسان به دو حوزه‌ی شمال و جنوب، درباره‌ی موسیقی ”موغامی“ شمال خراسان اظهار داشت: موسیقی جاری در این منطقه موسیقی کوهستان ،جلگه است و از یک زندگی پرحادثه و پرسوز و گداز و آوارگی حکایت می‌کند ، این مساله را حتی می‌توان در رقص‌ها و بازی‌های آیینی و سنتی آن‌ها دید . ضمن این که از گستردگی و تنوع بیشتری برخوردار است، از حال و هوای خاصی نیز بهره می‌برد و حماسه، عرفان، عشق و سوگ پشتوانه‌ی اصلی این موسیقی می‌باشد.

مجتبی قیطاقی با اشاره به این که موسیقی این منطقه ”کرمانجی“ است و از موسیقی‌های ترکی و ترکمنی هم تاثیراتی گرفته است، اظهار کرد: در شمال خراسان موسیقی ترکمنی یا موسیقی ترکی دیده نمی‌شود، آنچه هست موسیقی شمال خراسان به روایت ترکمنی و ترکی است، یعنی موغام‌ها در اصالت خودشان ترکمنی و ترکی نیستند. او سازهای رایج در این منطقه را دوتار، سرنا، نی چوپان (بلر)، قوشمه، کمانچه، دهل، دایره و نیز سازهای قدیمی‌تر، شش تار (چگور قدیم)، مزغان و نفیر دانست و از مهم‌ترین ”موغام‌های“ موسیقی شمال خراسان، نوایی کردی (نوایی شمال خراسان) ـ تجنیس، بیات هرای ـ لوی ـ جعفر قلی‌ها ـ الله مزار ـ تورغه، درنا ـ بلبل ـ شاخه‌تایی (ختائی) و کوراوغلی نام برد.

وی به خبرنگار ایسنا گفت: در شمال خراسان نوازندگان مختلف بر حسب ساز و تخصص‌شان به مراتب و طیف‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که عبارتند از عاشق‌ها یا آشق‌ها که نوازندگان سازهای سرنا، دهل، کمانچه و قوشمه می‌باشند و گاه در مجالس مختلف بر حسب نیاز حرکات نمایشی هم انجام می‌دهند ـ ، لوتی‌ها (روتی‌ها یا لوطی‌ها) که دایره و دف می‌نوازند که درقدیم با ساز خود سفر می‌کرده‌اند و هم راویان اخبار و هم ناقلان آثار بودند و در قالب جملات، حرکات نمایشی و اشعار طنز ،جامعه و حکام آن را به نقد می‌کشیدند.

وی ادامه داد: بالاترین مرتبه‌ی هنرمندی را در شمال خراسان” بخشی‌های دوتار نواز“ دارند، اینان هم آواز می‌خوانند و هم شعر می‌سرایند، ساز را خودشان می‌سازند و از جهت شرایط اخلاقی، درونی و معرفتی به درجه‌یی از رفتار رسیده‌اند ،که مردم به راحتی با آن‌ها همراه می‌شوند. این پژوهشگر،با بیان این که” بخشی‌ها“ و ”عاشیق‌ها” بازماندگان حقیقی خنیاگران ایران باستان هستند، درباره‌ی دسته دیگر نوازندگان شمال خراسان توضیح داد: بلروانان یا نی‌نوازان، نوازندگان نی چوپانی هستند که این‌ها معمولا چوپانند و زندگی شبانی دارند.

وی در ادامه درباره حوزه‌ی موسیقی جنوب و شرق خراسان یادآور شد: موسیقی این حوزه نرم و درونی است و در آن‌ها فریاد به معنی خاص آن در کوهستان وجود ندارد و می‌توان فریاد آن‌ها را نامه‌یی بلند خوان که ناشی از زندگی در کویر است و موسیقی این حوزه بیشتر در شهرهای شرقی خراسان یعنی تربت جام، باخزر ـ تایباد و خواف متمرکز است و موسیقی کویری در شهرهای جنوبی مانند کاشمر، گناباد و بیرجند و مرز سیستان و بلوچستان همواره دستخوش تغییر و تحریف بوده است و علت این امر شاید تداخل فرهنگ مردم این مناطق باشد.

وی سازهای دوتار، سه‌تار، دهل و در برخی مناطق غیچک یا غژک را به عنوان سازهای رایج این حوزه نام برد و افزود: به نوازندگان دوتار در این منطقه” اوستاد“ گفته می‌شود، که بالاترین مرتبه‌ی هنرمندی است و دوتار و موغام‌های آن از جایگاه والا و مقدسی برخوردارند و هنرمندان اصیلش همواره مورد توجه و احترام مردم هستند.
او مهم‌ترین موغام‌های موسیقی این منطقه را ”نوایی“ ـ ”اشتر خجو“ ـ سرحدی‌های مختلف ـ سبزپری پلتان ـ هتن ـ آخر ـ الله مدد ـ معراجنامه ـ مقام الله و مقام جل عنوان کرد و گفت: موغام «مقام الله» و «مقام جل» معادل موغام“ تورغه“ در شمال خراسان است،که از حیث نام‌گذاری با وجه اشتراک مضامین عرفانی است.

مجتبی قیطاقی که 15 سال است درباره‌ی موسیقی سنتی خراسان تحقیق و پژوهش می‌کند در پایان خاطرنشان کرد: انتظار می‌رود، پژوهشگران فرهنگی به موسیقی‌های ”موغامی“ به عنوان گنجینه‌ی فرهنگ شفاهی بنگرند و میراث فرهنگی موسیقی موغامی را به عنوان میراث این ملت باور نمایند و از فرهنگ دیرینه‌ی مشرق زمین حراست کنند.