مذهب شیعه چند فرقه دارد و در کجای جهان زندگی می کنند؟

مذهب شیعه چند فرقه دارد و در کجای جهان زندگی می کنند؟

پاسخ

شیعه در لغت بر دو معنا اطلاق می شود، یکی توافق و هماهنگی دو یا چند نفر بر مطلبی، و دیگری پیروی کردن فردی یا گروهی، از فرد یا گروهی دیگر.[1] در اصطلاح به آن عده از مسلمانان گفته می شود که به خلافت و امامت بلافصل علی ـ علیه السّلام ـ معتقدند، و بر این عقیده اند که امام و جانشین پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از طریق نص شرعی تعیین می شود، بنابراین امامت حضرت علی ـ علیه السّلام ـ  و دیگر امامان شیعه از طریق نص شرعی ثابت شده است.[2]
در تاریخ شیعه، فرقه هایی پدید آمده است که بسیاری از آنها منقرض شده اند، و بحث درباره آنها فایده‌ چندانی ندارد. فرقه های شیعه که هم اکنون موجودند عبارتند از: شیعه اثنا عشریه، شیعة زیدیه، و شیعة اسماعیلیه، که درباره هر یک از آنها به اختصار بحث خواهیم کرد. اما قبل از آنکه توضیحی درباره این فرقه ها داده شود، به بررسی اجمالی سیر تاریخ تشیع و انشعابات پرداخته می شود:
«مذهب شیعه» در زمان سه پیشوای اول از پیشوایان اهل بیت (حضرت امیر المومنین علی ـ علیه السّلام ـ و حسن بن علی ـ علیه السّلام ـ و حسین بن علی ـ علیه السّلام ـ ) هیچ گونه انشعابی نپذیرفت ولی پس از شهادت امام سوم، اکثریت شیعه به امامت حضرت علی بن الحسین ـ علیه السّلام ـ (امام سجاد) قائل شدند و اقلیتی معروف به «کیسانیه» پسر سوم حضرت علی ـ علیه السّلام ـ (محمد بن حنفیه) را امام دانستند و معتقد شدند که محمدبن حنفیه پیشوای چهارم و همان مهدی موعود (عج) است که در کوه رضوی غایب شده و روزی ظاهر خواهد شد! پس از رحلت امام سجاد ـ علیه السّلام ـ اکثریت شیعه به امامت فرزندش امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ معتقد شدند و اقلیتی به زید شهید که پسر دیگر امام سجاد ـ علیه السّلام ـ بود گرویدند و به «زیدیه» موسوم شدند. پس از رحلت امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ شیعیان وی به فرزندش امام جعفر صادق ـ علیه السّلام ـ ایمان آوردند و پس از درگذشت آن حضرت، اکثریت آنان، فرزندش امام موسی کاظم ـ علیه السّلام ـ را امام هفتم دانستند و جمعی اسماعیل پسر بزرگ امام ششم را ـ که در حال حیات پدر بزرگوارش درگذشته بود ـ امام گرفتند  و از اکثریت شیعه جدا شده به نام «اسماعیلیه» معروف شدند و بعضی پسر دیگر آن حضرت، «عبدالله افطح» را به امامت پذیرفتند و «فطحیه» نام گرفتند. و بعضی فرزند دیگرش «محمد» را پیشوا گرفتند و بعضی در خود آن حضرت توقف کرده آخرین امامش پنداشتند. پس از شهادت امام موسی کاظم ـ علیه السّلام ـ اکثریت شیعه فرزندش امام رضا ـ علیه السّلام ـ را امام هشتم دانستند و برخی در امام هفتم توقف کردند که به «واقفیه» معروف شدند.
 پس از امام هشتم تا امام دوازدهم که پیش اکثریت شیعه «مهدی موعود» است، انشعاب قابل توجهی به وجود نیامده و اگر وقایعی  نیز در شکل انشعاب پیش آمده، چند روز بیش نپاییده و خود به خود منحل شده است، مانند این که «جعفر» فرزند امام دهم پس از رحلت برادر خود «امام یازدهم» دعوی امامت کرد و گروهی به وی گرویدند، ولی پس از چند روز متفرق شدند و «جعفر» نیز دعوی خود را تعقیب نکرد و همچنین اختلافات دیگری در میان رجال شیعه در مسائل علمی کلامی و فقهی وجود دارد که آنها را انشعاب مذهبی نباید شمرد.[3]

1. شیعة اثنا عشریه:
اکثریت شیعه، را شیعه امامیه یا اثنی عشریه تشکیل می دهد، از آنجا که آنان جانشینان پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ را دوازده نفر می دانند، اثنا عشریه ‌(دوازده امامی) نامیده شده اند. نام و خصوصیات امامان دوازده گانه در احادیثی که از پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ روایت شده بیان گردیده است.[4] شیعه اثنا عشریه بر مساله امامت تاکید خاصی داشته و عصمت امام و افضلیت او را بر دیگر افراد امت اسلامی بسیار مهم و اساسی می داند. و از طرفی، امامت را، پس از سه امام نخست، منحصر در فرزندان امام حسین ـ علیه السّلام ـ می داند. با توجه به این عقاید ویژه درباره‌ امامت، به «امامیه» شهرت یافته است.[5] شیعه‌ اثنا عشریه می گویند: تعلیمات ظاهری قرآن ـ که احکام و قوانین شریعت می باشد و رونق بخش حیات معنوی بشر است ـ دارای اصالت و اعتبار است و تا قیامت، فسخ نخواهد شد و این احکام و قوانین را از راه اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ باید به دست آورد و بس.[6]
شیعه امامیه در کشورهایی مانند: ایران، افغانستان، عراق، پاکستان، هند، لبنان، بحرین بطور اکثریت دهها میلیونی زندگی می کنند و بطور پراکنده در بعضی از کشورهای عربی و ترکیه و... به سر می برند. [7]

2. مذهب زیدیه:
تاریخ پیدایش زیدیه، به قرن دوم هجری باز می گردد. آنان پس از شهادت امام حسین ـ علیه السّلام ـ زید شهید فرزند امام زین العابدین را امام می دانند، و امام زین العابدین را تنها پیشوای علم و معرفت می شمارند، نه امام به معنی رهبر سیاسی و زمامدار اسلامی، زیرا چنان که شرح آن خواهد آمد، یکی از شرایط امام از نظر آنان، قیام مسلحانه بر علیه ستمگران است. مذهب زیدیه در روزگار ما پیروانی دارد. «اکثریت شیعیان زیدی در کشور یمن زندگی می کنند.» [8]

امامت از دیدگاه زیدیه:
گرچه زید در مساله امامت عقیده ای بر خلاف عقیده امامیه اثنی عشریه نداشت. ولی فرقه‌ زیدیه در مسالة‌ امامت عقیده ویژه ای دارند،‌آنان برای امامت شرایط زیر را لازم دانسته اند:
1. از اولاد فاطمة زهرا ـ سلام الله علیها ـ  باشد. زیرا پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرموده است: «المهدی من ولد فاطمه».
2. عالم به شریعت باشد تا بتواند مردم را به احکام دینی هدایت نماید و موجب گمراهی آنان نشود.
3. زاهد باشد تا به احوال مسلمانان چشم طمع نورزد.
4. شجاع باشد تا از جهاد با دشمنان نگریزد و سبب پیروزی آنان بر حق نگردد.
5. آشکارا به دین خدا دعوت کند و برای یاری دین خدا قیام مسلحانه کند.
 به عقیده آنان پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه ـ علیهم السّلام ـ بعد از او تصریح کرده اند که هر کسی دارای صفات یاد شده باشد،‌ امام خواهد بود و اطاعت او بر مسلمانان واجب است و این مطلب را «نص خفی»        نامیده اند. [9]

فرقه های زیدیه:
مشهورترین فرقه هایی زیدیه عبارتند از: 1. جارودیه 2. سلیمانیه یا جریریه 3. صالحیه و بتریه.
بنا به آنچه گفته اند «زیدیه» در اصول اسلام، مذاق معتزله و در فروع، فقه ابی حنیفه رئیس یکی از چهار مذهب اهل سنت را دارد، اختلافات مختصری نیز در پاره ای از مسائل در میانشان هست. [10]

3. مذهب اسماعیلیه:
یکی از فرقه های معروف شیعه فرقه اسماعیلیه است. این فرقه تاریخی بسیار پر ماجرا  دارد و انشعابات گوناگونی در آن پدید آمده است. ظهور اسماعیلیه در حوالی نیمه قرن اول هجری پس از شهادت امام جعفر صادق ـ علیه السّلام ـ باز می گردد. آنان کسانی بودند که اسماعیل (101 ـ 138 هـ ) بزرگترین فرزند امام صادق ـ علیه السّلام ـ که در زمان حیات پدر درگذشت را امام دانستند، این فرقه بعدها به گروهای تقسیم شدند که برخی منقرض گردیدند و برخی تا زمان حاضر همچنان باقی اند و معروفترین آنها عبارت اند از فرقه مستعلیه یا بهره و فرقه نزاریه یا آغاخانیه.
فرق کلی میان شیعه دوازده امامی و شیعه اسماعیلی این است که اسماعیلیه معتقدند که امام به دور هفت گردش می کند و نبوت در حضرت محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ ختم نشده است، و تغییر و تبدیل در احکام شریعت، بلکه ارتفاع اصل تکلیف خاصه به قول باطنیه مانعی ندارد، بر خلاف شیعه دوازده امامی که حضرت محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ را خاتم الانبیاء می دانند و برای او دوازده وصی و جانشین قائلند، و ظاهر شریعت را معتبر و غیر قابل نسخ می دانند و برای قرآن کریم هم ظاهر و هم باطن اثبات می کنند. [11]
اسماعیلیه در سوریه و در ایران در کهک و محلات قم و بیرجند و قاین خراسان و در افغانستان در بلخ و بدخشان و در آسیای مرکزی در خوجند و قره تکین هستند، در هند و پاکستان بیش از دیگر جاها مراکز اسماعیلیه وجود دارد و در محل هایی به نام اجمیر و مرواره و راجپوتانه و کشمیر و بمبئی و بروده و کورج فراوانند. [12]
به هر حال، شیعه به عنوان پیروان علی بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ و معتقدان به امامت بلافصل او پس از رحلت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ هم چنان بر عهد خود با آن امام که در روز غدیر و با حضور پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بسته بودند پایبند ماندند. البته روایات متعددی وجود دارد که لفظ شیعه در زمان حیات پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بر چهار تن از صحابه اطلاق می شد که عبارت بودند از: سلمان، مقداد، ابوذر و عمار یاسر. [13] این افراد از جمله کسانی هستند که علی ـ علیه السّلام ـ را خلیفه بلافصل پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می دانستند و با توجه به اینکه نظریه شیعه در مسئلة امامت به نصوص کتاب و سنت مستند گردیده است، می توان گفت: تشیع، در حقیقت همان اسلام است که فرقه های دیگر به دلیل عهد شکنی و کنارگذاشتن جانشین پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از بدنه اصلی آن جدا شده اند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. شیعه در اسلام، علامه طباطبایی.
2. فرق و مذاهب کلامی، علی ربانی گلپایگانی.
3. فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی جلد 5 استاد جعفر سبحانی.

پی نوشت ها:
[1] . لسان العرب. کلمة تشیع، ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، انتشارات درالفکر، چاپ اول، 1378، ص 179، به نقل از المیزان، ج 17، ص 147.
[2] . مفید، اوائل المقالات، ص 35، درآمدی بر علم کلام، ص 179.
[3] . طباطبائی، محمد حسین، شیعه در اسلام، انتشارات نشر قدس رضوی، چاپ سوم، 1383، ص79.
[4] . ر.ک: سبحانی، جعفر، پیشوایی از نظر اسلام، انتشارات مکتب اسلام، چاپ اول، 1374، ص 249.
[5] . درآمدی بر علم کلام، ص 180.
[6] . شیعه در اسلام، ص 92.
[7] . مظفر، غلام محمد حسین، تاریخ شیعه، ترجمة دکتر سید محمد باقر، حجتی، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1368، ص140 به بعد.
[8] . مشکور محمد جواد. فرهنگ فرق اسلامی، انتشارات آستان قدس، چاپ دوم، 1372، ص216.
[9] . مدخل علم کلام، ص 208.
[10] . شیعه در اسلام، ص82 به نقل از ملل و نحل شهرستانی و کامل ابن اثیر.
[11] . شیعه در اسلام. ص 92.
[12] . فرهنگ فرق اسلامی، ص 51.
[13] . مدخل علم کلام، ص 182.