مطابق
قانون برنامه چهارم توسعه ، یکی از محورهای اساسی موضوع امنیت ملی، بحث
پدافند غیر عامل است، با عنایت به اینکه این بحث از مباحثی است که دانش فنی
آن در داخل کشور در حال شکل‌گیری است، شناخت دقیق‌تر مفاهیم و جایگاه این
مبحث میتواند اقدامی موثر در این خصوص باشد.توجه به وجود زمینه تهدیدات
بالقوه و خطراتی که امنیت ملی ، استقلال و تمامیت ارضی کشور را نشانه گرفته
ضرورت عقلی دفاع کاملا مشهود می باشد.آمار و سوابق جنگهای گذشته نشان می دهد پدافند عامل در حال حاضر به تنهایی قادر به مقابله با سلاح های مدرن و مخرب آفندی جهت جلوگیری از اثرات ویرانگر آنها بر مراکز حیاتی و حساس و نیروی انسانی نیستند و لذا به کار گیری اصول و معیارهای پدافند غیرعامل می تواند به تکمیل زنجیره دفاعی کمکی موثر و قابل توجه نماید که این امر به طور شایسته ای از جانب مقام معظم رهبری نیز مورد تاکید قرار گرفته است. به جاست این موضوع به ویژه از سوی وزارتخانه ها و سازمان های عمرانی مورد اهتمام جدی تری قرار گیرد. در این نوشتار در خصوص تعاریف ، اهداف ، پیشینه تاریخی ، جایگاه قانونی ، جایگاه فنی ، ضرورتها ،اصول ،روشها و موضوعات اساسی پدافند غیر عامل مطالبی ارائه شده است.
● پیشینه تاریخی پدافند غیر عامل:
میتوان ادعا نمود که قدمت پدافند غیر عامل به قدمت تمدن بشری باز میگردد. لیکن این موضوع برای نسلهای بشر به صورت تلاش آنها برای حراست و مراقبت در برابر دشمنان طبیعی و انسانی نمایان شده است و در طول تاریخ همواره تمهیداتی را برای در امان ماندن از این حوادث مد نظر داشته است . برج و باروهای حفاظتی شهرها ، قلعه‌ها و حصارها نمونه‌های بارزی در این خصوص می‌باشند.
در عصر جدید با توجه به مقتضیات عالم جدید و ایجاد دولتها، این موضوع از حیطه شهری به گستره ملی انتقال پیدا نمود. با بروز جنگ جهانی اول و دوم و کشیده شدن پای جنگ به شهرها
این موضوع اهمیت بیشتری یافت و شکل علنی به خود گرفت. پس از آن جنگ سرد و چالشهای جهانی مرتبط با سلاحهای کشتار جمعی اهمیت این بحث را بیشتر نمود. در نهایت با وقوع حادثه ۱۱ سپتامبر و جنگهای دهه اخیر بین کشورها، این مبحث وارد فاز جدیدی از مطالعات و برنامه‌های اجرایی شد.
● جایگاه پدافند غیر عامل در قانون برنامه چهارم توسعه:
هیات وزیران در سال ۱۳۸۴آئین نامه اجرائی بند پ تبصره ۱۷ قانون بودجه سال ۸۴ کل کشور را به تصویب رسانده ودر فصل ۱۰ این قانون که قوانین مرتبط با امنیت ملی مطرح شده است و در بند ۱۱ ماده ۱۲۱ به موضوع پدافند غیر عامل اشاره دارد و مطابق متن زیر مواردی را در این خصوص برای خود لازم الاجرا نموده است.
رعایت اصول پدافند غیر عامل درطراحی و اجرای طرحهای حساس و مهم ودر دست مطالعه ونیز تأسیسات زیربنایی و ساختمانهای حساس و شریانهای اصلی و حیاتی کشور و آموزش عمومی مردم توسط دستگاههای اجرایی و تخصصی موضوع ماده (۱۶۰) قانون برنامه چهارم توسعه، به منظور پیشگیری و کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی مد نظر بوده و این دستگاهها موظف اند بر اساس سیاستها ،الویتهاو دستورالعمل های کارگروه دائمی پدافند غیر عامل کشور درصدی از اعتبارات تملک دارائی های سرمایه ای خود راجهت اجرای طرحهای مصوب کارگروه اختصاص دهند.بر اساس این قانون کمیته های دائمی پدافند غیر عامل در دستگاههای اجرائی و تخصصی کشور به منظور اجرائی کردن اهداف پدافند غیر عامل تشکیل و فعالیت خواهند داشت.
همچنین در مهر ماه سال ۸۶ سندی را با عنوان سند راهبردی پدافند غیرعامل کشورتوسط مجمع تشخیص مصلحت نظام تهیه و به تصویب رسانده‌شده، که بخش عمده‌ای از طرح جامع پدافند غیر عامل کشور در آن پیش‌بینی شده است که شامل چشم‌انداز و همسو با چشم‌انداز ۲۰ ساله، اهداف کلان و بلند مدت، اهداف کوتاه مدت، سیاستهای اجرایی و راهبردی میباشد.
تلاش برای توسعه پایدار کشورو تحقق اهداف چشم انداز ۲۰ ساله توسعه ای کشور ایجاب میکند، که عنصر پدافند غیر عامل که به معنی ارزیابی آسیب پذیرها و تهدیدهای احتمالی و برنامه ریزی برای حذف این موارد در اجرای طرحهای اقتصادی ،اجتمائی و توسعه ای کشور است، مورد توجه ویژه قرار گیرد.
موارد زیر اشاره به برخی موارد در خصوص تامین بودجه در سال ۸۶ در بخش پدافند غیر عامل با توجه به اهمیت موضوع دارد که در سال جاری(۸۷)نیز این اعتبارات به صورت تکمیلی تر در قانون بودجه کشور لحاظ شده است:
۱) تبصره ۲۰ بند ر، بخش ششم از قانون بودجه سال ۸۶
بند "ر" ـ در اجراء طرحهای پدافند غیرعامل و انسداد مرزها با اولویت مرز شرقی اجازه داده میشود ،حداکثر مبلغ دوهزاروهشتصدوهفتادوچهارمیلیارد (۲.۸۷۴.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال اعتبار ردیف ۵۰۳۹۱۸ قسمت چهارم و ۲۰۲۰۱۰۲۴ پیوست شماره یک این قانون براساس پیشنهاد دستگاههای اجرایی و تصویب کمیته دائمی پدافند غیرعامل کل کشور در خصوص اعتبار ردیف ۵۰۳۹۱۸ پدافند غیرعامل در اختیار دستگاههای اجرائی ذیربط قرارگیرد تا براساس شرح عملیات موافقتنامه مبادله شده با سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور به مصرف برسد. این اعتبارات از شمول قانون محاسبات عمومی و سایر مقررات کشور مستثنی میباشد.
۲) تبصره ۱۷ بند د، بخش ششم از قانون بودجه ۸۶
بند"د" ـ در اجرای طرحهای پدافند غیر عامل موضوع آئین‌نامه اجرایی بند (۱۱) ماده (۱۲۱) قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران اجازه داده میشود حداکثر مبلغ چهارصد و چهل میلیارد (۴۴۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال اعتبار ردیف ۵۰۳۹۱۸ قسمت چهارم این قانون، براساس پیشنهاد دستگاههای اجرایی و تصویب کمیته دائمی پدافند غیرعامل کل کشور در اختیار دستگاههای اجرایی ذیربط قرار گیرد تا براساس شرح عملیات موافقتنامه مبادله شده با سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور(معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری) به مصرف برسد.
● جایگاه فنی پدافند غیر عامل:
ریشه بحث‌های پدافند غیر عامل به نیازهای انسان برای زندگی بر میگردد ، با مروری بر هرم نیازهای انسانی، نقش بسیار مهم خواسته ایمنی و امنیت آشکار است. پدافند غیر عامل به منظور تامین ایمنی و امنیت انسان در برابر پتانسیل‌های بروز خطر، میباشد. ازطرفی دیگر پدافند غیر عامل را میتوان از زاویه مدیریت بحران مورد تحلیل قرار داد، در این صورت شناسایی پتانسیل‌های بحران خیزی ، نحوه مدیریت و کنترل بحران به عنوان ورودیهای سیستم‌های پدافند غیر عامل شناخته می‌شوند.
همچنین پدافند غیر عامل را از زاویه دید آسیب پذیری نیز مورد بررسی قرار می دهند،که در این صورت شناخت جایگاههایی که به عنوان نقطه ضعف سیستم می‌باشند، به عنوان ورودیهای سیستم بوده. ضلع دیگر مباحث پدافند غیر عامل بحث های ایجاد ایمنی و امنیت عمومی میباشد که به صورت آموزش و همکاری همگانی تبلور می‌یابد.
● اهمیت،ضرورت و اهداف پدافند غیرعامل
برابر آمار سرشماری سال ۱۳۷۸، تعداد شهرهای کشور ۶۰۰ و تعداد روستاهای آن ۶۵۰۰ روستا بوده است، پدافند هوائی مراکز حیاتی و حساس موجود کشور در شهرها صرفا با توپ ضد هوائی ۲۳ میلیمتری، نیازمند ۲۴۰۰۰۰ قبضه توپ، یک میلیون و دویست هزار نفر نیروی انسانی (خدمه)، ۳۰۰۰۰ آتشبار و ۷۵۰ گردان ویژ پدافند هوایی خواهد بود که امکان تامین، تشکیل، سازماندهی و پشتیبانی آن دور از دسترس میباشد.
دفاع غیرعامل در واقع مجموعه تمهیدات ،اقدامات و طرح‌هایی است که با استفاده از ابزار، شرایط و حتی‌المقدور بدون نیاز به نیروی انسانی به صورت خود اتکا صورت‌گیرد .چنین اقداماتی از یک سو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب‌دیده را با کمترین هزینه فراهم می‌سازد. در حقیقت طرحهای پدافند غیرعامل قبل از انجام مراحل تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا می‌گردند. با توجه به فرصتی که در زمان صلح جهت تهیه چنین طرح‌هایی فراهم میگردد،ضروری است این قبیل تمهیدات در متن طراحی‌ها لحاظ گردند. به‌کارگیری تمهیدات و ملاحظات پدافند غیرعامل علاوه برکاهش شدید هزینه‌ها، کارآیی دفاعی طرح‌ها، اهداف و پروژه‌ها را در زمان تهاجم دشمن بسیار افزایش خواهد داد.
با پیچیده تر شدن جنگها و بکارگیری تکنولوژی و فن‌آوری در جنگهای نوین، پدافند غیر عامل نیز چهره‌های متفاوتی را به خود گرفته است. امروزه مردم برای ادامه زندگی نیازمند خدمات متفاوتی هستندو احتیاج به محیط آرام و قابل سکونت درون شهرها دارند و بایستی ایمنی و آسایش کافی داشته باشند.
درحال حاضر عمده‌ترین هدف پدافند غیرعامل، ایمن سازی و کاهش آسیبپذیری زیرساخت‌های مورد نیاز مردم است تا بتدریج شرایطی را برای امنیت ایجاد نماید. این‌گونه اقدامات مهم در اکثر کشورهای دنیایا انجام شده و یا در حال اقدام است. این اقدامات اگر به صورت یک برنامه ریزی و با طراحی در توسعه کشور(توسعه پایدار) نهادینه شود، خود‌به‌خود بسیاری از زیر ساخت‌هایی که ایجاد میشود، در ذات خود ایمنی خواهند داشت .برای اصلاح زیرساخت‌های فعلی هم میتوان با ارائه راهکارهایی مثل مهندسی مجدد، آنها را مستحکم کرد.
● اهداف پدافند غیرعامل:
۱) کاهش قابلیت و توانایی سامانه‌های شناسایی، هدف یابی و دقت هدف‌گیری تسلیحات آفندی دشمن.
۲) بالا بردن قابلیت بقا، استمرار عملیات و فعالیتهای حیاتی و خدمات رسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور در شرایط وقوع تهدید، بحران و جنگ.
۳) تقلیل آسیب پذیری و کاهش خسارت و صدمات تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور در برابر تهدیدات و عملیات دشمن.
۴) سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن.
۵) صرفه جوئی در هزینه‌های تسلیحاتی و نیروی انسانی.
۶) فریب و تحمیل هزینه بیشتر به دشمن و تقویت بازدارندگی.
۷) افزایش آستانه مقاومت مردم و نیروی خودی در برابر تهاجمات دشمن.
۸) حفظ روحیه و انسجام وحدت ملی و حفظ سرمایه‌های ملی کشور.
۹) حفظ تمامیت ارضی، امنیت ملی و استقلال کشور.
● ملاحظات در پدافند غیرعامل
تجربیات حاصل از جنگ تحمیلی و خسارت‌های وارده ناشی از تهاجمات دشمن به تأسیسات نظامی و صنعتی از قبیل: کارخانجات تولید تسلیحات نظامی، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، محورهای مواصلاتی، بیمارستان‌ها، پادگان‌ها و صنایع مادر، لزوم توجه به دفاع بهینه را که تلفیقی از پدافند عامل و غیرعامل میباشد را بر همگان روشن ساخت. آنچه که در این میان و در خصوص پدافند غیرعامل و اصول مرتبط با آن مد نظر است توجه به این نکته اساسی است که در ساخت و راه‌اندازی پروژه‌ها و طرحهای بزرگ و کلان اقتصادی باحجم سرمایه گذاری‌های انبوه نظیر پالایشگاه‌ها، سدها، مجتمع‌های پتروشیمی، فرودگاه‌ها و غیره به اصول و مبانی پدافند غیرعامل در گذشته شاید توجه اساسی به عمل نیامده‌است و از طرفی نیز بدون توجه به ملاحظات امنیتی و دفاعی سرمایه گذاری‌های کلانی در سطح کشور انجام‌گرفته و یا در حال انجام است. پروژه‌ها وتأسیسات اقتصادی و زیربنایی بدون رعایت و یا دخالت ملاحظات و ترتیبات دفاعی و امنیتی ساخته‌شده و یا توسعه یافته‌اند و به صورت یک هدف کاملا عریان و در عین حال قابل توجه و مورد علاقه دردسترس و یا تیررس دشمن وکشورهای مهاجم قرار گرفته‌اند.
موقعیت و موضع استقرار استحکامات و تجهیزات دفاعی کشور نظیر سایت‌های موشکی و راداری با توجه به این نکته که برخی از آنها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی توسط نیروهای بیگانه طراحی و ساخته‌شده‌اند و یا توسط سیستم‌های جاسوسی و سیستم‌های جمع‌آوری و شناسایی دشمن کشف و شناسایی شده‌اند نیز تغییری نکرده‌است. چنین به نظر می‌رسدکه تأسیسات و ابنیه‌های فنی در دو بخش نظامی و غیرنظامی بدون انجام مطالعات و بررسی‌های ژئوپلتیکی، طرحهای آمایش سرزمین و طرحهای آمایش دفاعی احداث گردیده و یا توسعه یافته‌اند. صنایع مادر و زیربنایی در کشور نیز به‌صورت یکپارچه و عظیم و در عین‌حال متمرکز طراحی و راه‌اندازی شده‌اند و به مسأله بزرگ بودن این قبیل صنایع در مقابل توجه به اصول و مبانی پدافند غیرعامل از قبیل کوچک سازی و پراکنده‌سازی، توجه بیشتری معطوف شده‌است.
● رویکرد جامع به مقوله پدافند غیرعامل
با توجه به روند جنگها و شرایط حال حاضر دنیا( چه از لحاظ تکنولوژیکی و چه از لحاظ سیاستهای راهبردی) رویکردهای زیر برطرح پدافند غیرعامل حاکم است:
۱) به عنوان یک فرض مسلم وقطعی، پرداختن و توجه ویژه به مقوله پدافند غیرعامل از لحاظ کمی و کیفی و بررسی سامانه‌هایی که می‌بایست مورد توجه پدافند غیرعامل قرار‌گیرند، نقش مهم و ارزشمندی را در تعیین سرنوشت جنگ بر عهده خواهدداشت.
۲) نظر به اهمیت در خور توجه و بایسته پدافند غیرعامل و سامانه‌های آن، وحدت فرماندهی و هماهنگی در خصوص نحوه و چگونگی اجرا، هدایت و راهبرد عملیات استتاری در سطوح عمودی و افقی نیروهای مسلح کشور و سایر منابع ملی، لازمه موفقیت در عملیات‌های پدافند غیرعامل و کارآمدی مدیریت راهبردی این نوع پدافند مبتنی برشیوه‌های نوین است .
۳) بدون شک پیشرفت‌های روز افزون در حوزه‌های ارتباطات، مخابرات و سیستم‌های شناسایی و جمع‌آوری اطلاعات، تغییرات قابل توجهی را در مکانیسم‌ها و سازوکارهای حاکم بر فعالیت‌ها و چالشهای نظامی و دفاعی بوجود آورده‌است. همچنین شرایط حاضر جهانی بسیار متغییر بوده و روند رو به رشد سیستم‌های مزبور بسیار شتاب‌آلود و سریع است.
۴) از آنجا که روشهای طراحی، مراقبت و نگهداری، برنامه‌ریزی و توسعه میدانی در پدافند غیرعامل نوین با توجه شرایط و نحوه رویارویی و تقابل با دشمن از نظر سیاسی و جغرافیایی متفاوت است، تنوع شرایط و راهکارها، انعطاف و پویایی مفهوم فرماندهی وکنترل عملیات پدافند غیرعامل را در پی دارد.
از عناصر و پارامترهایی که در فرآیند برنامه‌ریزی برای مدیریت، فرماندهی و کنترل مستقیم و غیرمستقیم پدافند غیرعامل مهم و تأثیرگذار هستند میتوان موارد زیر را برشمرد:
ـ فرهنگ سازمانی
ـ ساختار سازمانی و سلسله مراتب فرماندهی
ـ سیاستهای راهبردی ( استراتژی راهبردی و دکترین )
ـ امکانات موجود رزمی و پشتیبانی
ـ سطح دانش و آگاهی فرماندهان
● حوزه های پدافند غیرعامل :
محورهای های کلان تأثیرگذار بر پدافند غیرعامل در سطح ملی بر اساس نمودار ارائه شده شامل موارد ذیل میباشد:
ـ حوزه عمرانی ( زیربنائی)
ـ حوزه حمل و نقل و ارتباطات
ـ حوزه دارو، غذا، آّب و بازیابی نیروی انسانی
ـ حوزه انرژی
ـ حوزه رسانه‌ها و تبلیغات روانی
ـ حوزه مخابرات
ـ حوزه صنایع
ـ حوزه مالی و اقتصادی
ـ حوزه دیپلماسی و امنیت
ـ حوزه دفاع
● برخی مفاهیم کلیدی مرتبط با پدافند غیر عامل:
▪ پدافند:
پدافند در مفهوم کلی، دفاع، خنثی کردن و یا کاهش تاثیرات در مقابل کلمه آفند به معنی هجوم و حمله بوده . پدافند به دو بخش تقسیم میشود: پدافند عامل و پدافند غیرعامل تقسیم میگردد. پدافند در معنای لغوی مترادف با دفاع است، دفاع نیز بر دو قسم است دفاع عا مل و دفاع غیر عامل. دفاع عامل مبتنی بر فعالیت نیروهای مسلح و متکی بر تسلیحات و تجهیزات نظامی میباشد.
ـ پدافند عامل:
پدافند عامل عبارت از رویارویی و مقابله مستقیم و به کارگیری جنگ افزارهای مناسب و موجود توسط نیروههای نظامی به منظور دفع حمله و خنثی کردن اقدامات آفندی ,ودر واقع شامل عملیانی در برگیرنده حمله ، مقابله و دفاع نظامی با ابزارها و سلاحهای جنگی ، میباشد.
ـ پدافند غیرعامل:
پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق میگردد که مستلزم به کارگیری جنگ افزار نبوده و با اجرای آن میتوان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش دادودر واقع صرفنظر از منشا تهدید متوجه حفاظت از اشیا و پدیدهای موجود می باشد، در واقع در کنار پدافند عامل، نوع دیگری از دفاع وجود دارد که به آن پدافند غیر عامل می‌گویند، تعریف این نوع پدافند در تمام دنیا یکسان است و به دفاعی گفته میشود که متکی به تجهیزات و تسلیحات نظامی نیست. پدافند غیر عامل مجموعه‌ای از برنامه‌ریزی‌ها، طراحی‌ها و اقدامات است که باعث کاهش آسیب پذیری در مقابل تهدیدات دشمن میشود، از این مفهوم تحت عنوان بازدارندگی نیز یاد میشود. سیاستهای اصلی پدافند غیر عامل مبتنی بر بقا و حفظ امنیت بوده و هدف کلی پدافند غیرعامل، ایمن سازی و کاهش آسیب پذیری زیرساخت های مورد نیاز مردم است، تا بتدریج شرایطی را برای امنیت ایجاد نمایدودر واقع پدافند غیر عامل مربوط به دوران صلح است که خود باعث کاهش هزینه ها،جلوگیری از اتلاف وقت ، انرژی و بالا بردن ضریب امنیت در جامعه است. .
▪ مفهوم دفاع غیرنظامی:
در منابع لاتین عبارت «دفاع غیرنظامی» یا «دفاع شهری» برابر با عبارت civil Defence است. دفاع غیرنظامی «حفاظت از غیر نظامیان در شرایط جنگی»بوده و از این رو مشتمل بر بخشی از دفاع ملی است که در پی تمهیدات لازم به منظور کسب آمادگی کافی در برابر هرگونه حمله احتمالی یا باج خواهی از یک کشور ایجاد میگردد. طبق این تعریف، دفاع غیر نظامی باید «ایمنی جمعیت غیرنظامی کشور و ادامه حیات آنان (در زمان جنگ) را تضمین نماید». از این رو دفاع غیرنظامی به صورت سیستماتیک اهداف زیر را دنبال می‌نماید:
۱) مجموعه تمهیدات دفاع عامل و غیرعامل برای افراد و تاسیسات غیرنظامی
۲) مجموعه فعالیتهای که میتوان با انجام آن از بروز و استمرار سوانحی که جان و مال مردم را تهدید میکند جلوگیری نمود و یا در صورت بروز، آثار ناشی از آن‌را کاهش داد
۳) کاهش خسارات مالی و صدمات جانی وارده بر غیرنظامیان در اثر حوادث طبیعی یا حوادث غیرطبیعی
۴) به حداقل رسانیدن آثار حاصل از حملات نظامی بر جمعیت غیرنظامی
۵) مقابله فوری با شرایط اضطراری حاصل از حملات نظامی بر جمعیت غیرنظامی
۶) بازیابی و برقراری تسهیلات و خدمات به آسیب دیدگان در نتیجه حملات نظامی بر جمعیت غیرنظامی
▪ آفند غیر عامل:
ایجاد رخنه در اتحاد مردم و حاکمیت، یک آفند غیر عامل است که عموما دشمن به کار می برد. ایجاد بحران کاذب اقتصادی، انتشار شایعه مثل گسترش بیماری سارس در آسیای شرقی توسط رسانه های آمریکا که اقتصاد کشورهای آسیای شرقی را در عرض چند هفته به زمین زد،( در حالی که طبق اعلام مقامات مالزیایی آمار کشته شدگان تصادفات جاده ای مالزی ده برابر مرگ و میر ناشی از سارس بوده است)و همین امر باعث شد که عوارض اقتصادی و شایعات ناشی از این بیماری، مشکلات فراوانی برای این کشورهابوجود آورد.
جنگ رسانه ای را می توان یک آفند غیرعامل دانست، مقابله و آمادگی با آفند غیرعامل بسیار سخت است زیرا نیازمند مهارت های بسیار بالایی است. در این زمینه باید برای مدیران کشور آموزش های لازم را تدارک دید. در تقسیم بندی( شخصی ام) به این نوع از جنگ ها، جنگ نسل پنجم می گویم. این نوع جنگ ها، جنگ های نرم افزاری و پیچیده هستند.
با تمام این تفاسیر، خوشبختانه قرآن کتاب آسمانی مسلمانان مملو از نکته هایی برای مقابله با این نوع جنگ ها ست. به عقیده اینجانب جنگ های آینده دنیا قطعا به سمت گسترش این نوع جنگ هاست که در آن بااستفاده از ایجاد سازمان های غیردولتی با ماموریت های کاذب در حوزه های مختلف اقتصادی، سیاسی، امنیتی، اجتماعی وفرهنگی، درکشورها، ناپایداری دائمی وفروپاشی حکومت ها رخ خواهدداد(همانند فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی)، سلاح قدرتمند ثقلین (قرآن کریم وعترت) ، نه تنها راه مقابله با انواع مختلف ومتعدد این نوع جنگ هارابه ما می دهد بلکه باجرات می توانم بگویم که موقعیت بسیار بالای آفندی را به ما می دهد که درصورت انجام مطالعات دقیق آمایش سرزمینی درکره خاکی، قابلیت اجرایی بالائی دارد.
● ارتباط پدافند غیر عامل و مدیریت بحران :
پدافند غیر عامل همان طور که گفتیم هر اقدامی است که به طور غیر مسلحانه بتواند آثار یک حمله نظامی یا جنگ را کاهش دهد.چند بحث مهم در پدافند غیر عامل مطرح است، تهدیدشناسی مناسب یکی از مهمترین مباحث است. پدافند غیر عامل به دو بخش پدافند سخت و پدافند نرم نیزتقسیم می شود. در پدافند سخت از اقدامات سخت افزاری مثل اقدامات مهندسی استفاده می شودوپدافند نرم شامل استفاده از تاکتیک هایی است که مشتمل بر برنامه ریزی و آماده سازی سیستم و سازمان هاست.
پدافند نرم در اکثر کشورهای مطرح، بحث مهم و اساسی به شمار می رود،پدافند نرم می گوید: باید بتوانیم مدیریت بحران اصولی و صحیحی را انجام دهیم. اگر پدافند سخت را که شامل پیشگیری، پیش بینی، کاهش مخاطرات و دیگر موارد است را به همراه پدافند نرم که مبتنی بر برنامه ریزی است، را با مدیریت جامع بحران در کنار هم قرار دهیم، با این دیدگاه جامع می توان این گونه بیان کرد: پدافند غیر عامل، یک مدیریت جامع بحران در عرصه دفاع است و جنگها در آن به انواع و نسل های مختلفی تقسیم بندی شده اند. جنگ های نسل اول، دوم، سوم مبتنی بر میدان جنگ و عرصه نظامی است. اما در جنگ های نسل چهارم، شکل جنگ ها تغییر یافته اند. در جنگ نسل چهارم، استفاده از تسلیحات نظامی پیشرفته واستفاده از عملیات روانی ورسانه ای مطرح است.
اما به نظر اینجانب، جنگ نسل پنجمی هم در دنیا شروع شده است که مقام معظم رهبری درچند سال اخیر به خطر گسترش آن تاکید داشته اندومشخصه این جنگ ها، آفند غیرعامل یا حمله به کشورهابدون سلاح است.
● آیا می توان پدافند غیر عامل و مدیریت بحران را یکی دانست؟
مدیریت بحران بسیار گسترده بوده بگونه ای که می توان این گونه تصور کرد که یک دایره وسیعی تحت نام مدیریت بحران وجود دارد و در واقع یک چارچوب است که می توان هر محتوایی را وارد آن کرد و به مدیریت آن پرداخت. در این چارچوب می شود یک حادثه مانند زلزله را قرار داد یا می توان مبحث دفاع و جنگ را پیگیری کرد. مدیریت بحران با سازماندهی در ارتباط است. سازماندهی در جنگ شکل خاصی دارد و در حوادث طبیعی هم شکل دیگری به خود می گیرد. در هر دو بحث به فرماندهی، مدیریت، عملیات، پشتیبانی و لجستیک نیاز است، اما این دو در محتوا متفاوت هستند.
مدیریت بحران را می توان با دو بینش جدید و قدیمی که وجود دارد، بررسی کرد. در بینش قدیمی، مدیریت بحران بیشتر با عملیات مرتبط بوده و توجهی به سیاستگذاری و برنامه ریزی نمی شد، در واقع این گونه تصور می شد که مدیریت بحران فقط عملیات است و در این دیدگاه، حضور تیم های امدادونجات، اورژانس، هلال احمر و... و عملیات انجام گرفته توسط آنان مساوی با مدیریت بحران بود.
اما در حال حاضر، جنس کار و نگرش تغییر یافته است. در نگرش جدید، تدوین دکترین، سیاستگذاری علمی، آمایش سرزمین به صورت تخصصی، تدوین راهبردها ومدیریت صحیح پروژه ها اهمیت دارندکه اگر سیاستگذاری درست نبوده و ساختار مناسبی هم وجود نداشته باشد با وجود استفاده از بهترین امکانات، مدیریت بحران ناموفق و عقیم خواهد بود.
چرخه مدیریت بحران از پیشگیری و کاهش مخاطرات شروع می شود، آمادگی، مقابله و بازسازی مراحل بعدی چرخه مدیریت بحران هستند. اقدامات انجام شده در مراحل مختلف متفاوت است، در بحث پیشگیری به دنبال آن هستیم تا از ایجاد یک حادثه جلوگیری نماییم و کاهش مخاطرات شامل انجام کارهایی است تا بعد از بروز حادثه، عوارض کمتری حاصل شود، که با پیشگیری متفاوت است.برخی اوقات، دو مورد فوق، خلط موضوع می شوند.
در علم جدید مدیریت بحران، پیشگیری و کاهش مخاطرات از هم جدا شده اند، کاهش مخاطرات در حوادث جنگی بیشتر به کار می آید. در قسمت مقابله هم وارد مبحث عملیات می شویم که خود شامل ۱۶ نوع عملیات می شود. مخابرات، شریان های حیاتی، نفت و گاز، آواربرداری، تامین غذا، اسکان اضطراری، سرپناه و دیگر موارد جزء این ۱۶ عملیات هستند. فاز آمادگی قبل از مقابله صورت می پذیرد و اقدامی نرم افزاری است، که شامل آموزش به مدیران و پرسنل می شود. فاز بازسازی هم آخرین مرحله است، که شامل احیا، مرمت و بازسازی بناها، تاسیسات صنعتی و باز توانی روانی انسانهاست.
فرآیند مدیریت بحران از تدوین دکترین، انجام سیاستگذاری و تدوین استراتژی آغاز می شود. در این بین باید تهدید شناسی مناسب صورت بگیرد و نقشه خطر پذیری تدوین شود، تهیه نقشه خطرپذیری کشور یکی از ضروریات است و باید اقدام لازم توسط تمامی دستگاههای اجرائی صورت بگیرد، اگر این نقشه تهیه نشوددر مراحل بعدی دچار مشکل خواهیم شد. مراحل بعدی نیز شامل عملیات، آموزش و مانور می شود.● اهداف مدیریت بحران در پدافند غیر عامل:
جنگ، حوادث جنگی و تروریستی دارای محتوای بسیار غنی و علمی می باشند، انواع جنگ ها، انواع سلاح ها، انواع مختلف صنایع دفاعی و غیره خود گواه این مساله است، در واقع دفاع عامل به شدت در حال گسترش است. آفند دیگری هم نام بردیم تحت عنوان آفند غیر عامل که حدود ۶۰نوع جنگ راشامل می شود. نمونه بارز آفند غیر عامل فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود، که علی رغم قدرت دفاعی و بازدارندگی مناسب شوروی، در مقابل این نوع آفند شکست خورد. حضرت امام خمینی (ره)پیش بینی دقیقی دراین زمینه انجام داده بودند ونامه ایشان به گورباچف بسیار تخصصی مدون گردیده بود که خودمی تواند درچندجلسه آموزشی مدیریت بحران مورد بحث قرار گیرد.
مدیریت بحران به پدافند و علم پدافند چارچوبی مناسبی می دهد، با این چارچوب، مبدا و مقصد مشخص می شود و تا با سازماندهی مناسب و استفاده مناسب از منابع موجود علمی، انسانی، سخت افزاری و نرم افزاری بتوانیم به اهدافمان در هر نوع از جنگ برسیم.
خلا های اصلی که در مدیریت بحران چه در کشورما و چه در سطح جهانی وجود دارد، شامل:
۱) بینش مدیران به پدافند غیر عامل و مدیریت بحران یکی از خلا های مهم محسوب می شود. برای اصلاح و مناسب سازی این بینش باید اقدامات لازم انجام شود. مهمترین مساله در مدیریت بحران، فرآیند مدیریت بحران است که متاسفانه در گذشته توجه لازم بدان نمی شد و اغلب به فکر جنبه های دیگر آن بودیم، در حالی که باید چارچوب اصلی را جدی تر بگیریم.
۲) تهدید شناسی: در عرصه تهدید شناسی باید چارچوب و بستر لازم را شناسایی و فراهم نماییم. خوشبختانه در زمینه تهدید شناسی از نقاط قوت مناسبی سود می بریم، هر چند می بایست نقشه های کاربردی و عملیاتی این تهدیدها را تهیه کنیم.
۳) باید مدیریت را به صورت کلان جدی بگیریم. در قرآن و نهج البلاغه، تدبیر و مدیریت تاکید فراوان شده اند و باید جدی گرفته شوند. جنس فرامین قرآنی و ائمه از جنس تدبیر است.
و مورد آخر که فرعی است و در دل خلاهای دیگر هم جای می گیرد این است که جمهوری اسلامی به شدت در حال توسعه است،اگر تدبیر لازم را برای توسعه و بحران نیندیشیم به شدت دچار بحران خواهیم شد. مدیریت توسعه بدون توجه به مدیریت بحران، کشور را دچار چالش خواهد کرد. برنامه پنجم توسعه از این لحاظ نیازمند واکسینه شدن است.
بنابر این الویتهای زیر به این امر اختصاص داده می شود:
ـ اولویت اول این است که به صورت کاملا اجباری و الزامی، همه مدیران استراتژیک کشور و بعد مدیران میانی نسبت به مدیریت بحران چه در عرصه حوادث طبیعی و چه در عرصه حوادث جنگی و صنعتی توجیه شوند و در این زمینه فرهنگ سازی شود که در این زمینه اقدامات خوبی توسط سازمان پدافند غیر عامل در کشور آغاز شده و ضرورت دارد تداوم یافته و استمرار داشته باشد.
ـ دومین اولویت که در دل اولویت اول است، این است که مدیریت توسعه، همکار و هماهنگ با مدیریت بحران است و در واقع لازم و ملزوم یکدیگر هستند، این دو مدیریت در کنار یکدیگر موجب توسعه پایدار خواهند شد.
اولویت سوم هم تهدید شناسی است، که قبلا درباره آن توضیح داده ام.
برنامه ها برای عمل به مدیریت بحران بر اساس اولویت های گفته شده ترسیم می شوند،در درجه اول باید به آموزش مدیریت بحران در سطح مدیران استراتژیک توجه جدی شود. در اقدام بعدی مدیران میانی و تاکتیکی را آموزش داد. این آموزش ها باید در دو سطح انجام شودتا با این آموزش ها، نگرش و بینش کافی به این مدیران داده شود. نوع آموزش هم باید فرق کند. آموزش باید مبتنی بر خود مدیران باشد، نه آموزش های تئوریک، این آموزش ها باید کاربردی باشند و مدیران به شدت درگیر این آموزش ها شوند و در نهایت این آموزش ها منجر به طراحی برنامه مدیریت بحران دستگاه ها ی اجرائی در تمام سطوح در سطح کشور گردد.
● موضوعیت پدافند غیرعامل
بخشی از خسارات و صدمات وارده از حملات هوایی- موشکی، مربوط به اصابت بمب یا هر نوع پرتابه دیگری و ایجاد انفجار توسط آنها میباشد. که در لحظه وقوع حادث میگردد و اغلب موارد، خسارات و صدمات مربوط به پیامدهای این حملات از خسارات ناشی از انفجار اولیه به مراتب بیشتر میباشد و با رعایت اصول پدافند غیرعامل و اجرای طرحهای مربوطه میتوان ضمن کاهش خسارات اولیه از بروز خسارات و صدمات بعدی جلوگیری نموده و یا تاثیر آنها را تا حد بسیار زیادی کاهش داد.
اصول اولیه پدافند غیرعامل، ساده و تقریباً ثابت بوده ولی کاربرد این اصول در موارد مختلف تفاوت داشته و در مواردی پیچیده و مشکل می‌شوند.که در ادامه به برخی از این اصول و روشها پرداخته می شود.
● پدافند غیر عامل از دیدگاه مهندسی: (اصول، روشها و موضوعات اساسی در مبحث پدافند غیرعامل)
▪ اختفا Concealment :
اختفا یا پنهان کاری به کلیه اقداماتی گفته میشود که مانع از قرار گرفتن تاسیسات و تجهیزات در دید مستقیم گردیده و یا تشخیص تاسیسات و تجهیزات و همچنین آگاهی از انجام فعالیتهای خاص را برای او غیر ممکن و یا مشکل می‌سازد.
روشهای اختفا عبارتند از:
الف) استفاده مناسب از عوارض زمین و احداث تاسیسات در محلی که به سهولت قابل تشخیص و رویت نباشد.
ب) عادی و غیر مهم جلوه دادن تاسیسات با جدول‌بندی، درختکاری و ...
پ) جداسازی منطقی تاسیسات صنعتی که به علت نوع فعالیت نمی‌توان آنها را به طور کلی دگرگون نمود، به نحوی که تاثیر زیاد بر نوع فعالیت‌ها نگذارد.
ت) حذف نقاط حیاتی ، حساس و مهم از روی نقشه‌هایی که به دلایل خاص باید در رسانه‌های گروهی منعکس گردد.
ث) نشان ندادن نمای خارجی تاسیسات حیاتی و حساس در تلویزیون به خصوص در ارتباط با محیط اطراف و جاده‌ها
ج) عدم درج آگهی در جراید به گونه‌ای که وقوع فعالیتی مهم در محدوده زمانی و در موقعیت جغرافیایی مورد استفاده قرار گیرد.
چ) ایجاد تاسیسات در اعماق زمین و یا در دل کوه‌ها که به این ترتیب علاوه بر پنهان کردن آنها بحث استحکام کافی در مقابله با تهدیدها را میتوان مطرح کرد.
ح) جابه‌جایی: از آن جایی که تاسیسات صنعتی به صورت ثابت در نقطه‌ای مستقر میشود و انتظار تغییرات و تحولات دفعی از آنها نمی‌رود. چنانچه جمع‌آوری و نصب مجدد گونه‌هایی از صنایع تا حد لازم سهولت داشته باشد، میتوان کالبد‌های مورد نیاز را از نوع سبک و انعطاف‌پذیر مانند چادر و یا سازه‌های سبک با قابلیت مونتاژ و دمونتاژ آن انتخاب نمود و در مراحل زمانی مختلف محل آن را جابه‌جا نمود.
▪ استتار comouflage :
مفهوم کلی استتار هم رنگ و هم شکل کردن تاسیسات و تجهیزات با محیط اطراف میباشد. استتار از موثرترین و متداول‌ترین روشهای دفاعی غیرعامل در ارتش کلاسیک دنیا است.
در مبحث استتار دو نوع دید از طرف دشمن مدنظر است ۱- دید هوایی ۲- دید زمینی
عوامل مربوط به اجرای استتار عبارتند از: رنگ، سایه، بافت، زمین، جنس ، مصالح ، حرارت و ....
ـ انواع استتار
۱) استتار نوری
۲) استتار حرارتی
۳) استتار راداری
۴) استتار رادیویی (مثل ایجاد پارازیت یا ارسال فرامین کاذب)
۵) استتار بصری
۶) استتار صوتی
۷) ضد الکترونیکی
▪ استحکامات:
در بحث پدافند غیرعامل استحکامات به سازه‌های موقتی اطلاق میشود که با توجه به شرایط و امکانات و میزان اهمیت و آسیبپذیری نقاط حیاتی و حساس، در محل‌های مناسب و اطراف تاسیسات ایجاد می‌گردند، تا مانع اصابت مستقیم تهدید( موشک، بمب یا ترکش این مهمات) به تاسیسات و یا تجهیزات گردیده و اثرات آن را به طور نسبی خنثی نمایند.
استحکامات به شکل زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
الف) خاکریز
چنانچه تجهیزات در فضای باز چیده شده و یا درون ساختمانی و با مقاومت مصالح معمولی قرار گرفته باشند، با ایجاد خاکریز با ارتفاع و قطر مناسب میتوان در مواردی مانع اصابت مستقیم تهدید (بمب ، موشک و...) به تاسیسات و تجهیزات گردیده و در اکثر موارد مسیر تهدیدات (ترکش و موج انفجار) به طرف تاسیسات را سد کرد.
ب) کیسه شن
در صورتی که فضای لازم برای ایجاد خاکریز با شیب مناسب وجود نداشته باشد. با چیدن گونی‌های پر از شن و ماسه در چندین ردیف و روی هم میتوان به نتایج مورد نظر برای حفظ تاسیسات دست یافت.
علاوه بر محصور کردن تاسیسات و تجهیزات میتوان از کیسه شن به عنوان پوشش محافظتی نیز استفاده کرد (مثل لوله‌های زیر زمینی انتقال نفت....)
ج) دال بتنی، شبکه شن و یا استوانه بتنی
استفاده از این وسائل زمانی توصیه میشود که تداوم تهدید محتمل باشد.
د) دیوار کشی
ایجاد دیوار احتیاج به بررسی کارشناسی داشته و قطر و ارتفاع آن با توجه به مقاومت مصالح به کار رفته باید محاسبه شود. دیوار کشی شامل آجر چینی، سنگ چینی، ایجاد بلوک‌هایی با سیمان مسلح و یا استفاده از بلوک‌های پیش ساخته میباشد. دیوار کشی بهتر است در قطعات مجزا و کنار هم صورت گیرد.
▪ پوشش:
ایجاد پوشش یک اقدام موقتی است که با بالا رفتن شدت تهدید، مثلا احتمال حمله هوایی موشکی انجام شده و تا زمانی که احتمال حمله وجود دارد ادامه می‌یابد. با این عمل تاسیسات و تجهیزات یا مرکز فعالیت از دیدتهدید کننده(خلبان یا حسگر نصب شده در سر بمب و موشک) پنهان گردیده و هدف گیری و هدایت تهدید( موشک و بمبهای هدایت شونده از جمله بمبهای لیزری) میسر نشده و یا دقت آنها کاهش می‌یابد. پوشش میتواند توسط دود ، بخار آب (غلیظ) و یا با هوا کردن بادکنک و بالن ایجاد شود.
انواع پوشش:
پوشش امنیتی: اقداماتی است که عمدتاً در مورد تاسیسات ثابت به کار گرفته میشود و فعالیتهای مجازی یا غیرواقعی را برای دشمن تداعی میکند.
پوشش فیزیکی: اصطلاحاً اقداماتی است که موقتاً به صورت فیزیکی مانع از تشخیص هدف میگردد. که از جمله این اقدامات میتوان به ایجاد پرده دود یا بخار غلیظ اشاره کرد.
▪ ایجاد سازه‌های امن و مقاوم‌سازی:
طراحی و احداث تاسیسات حیاتی و حساس به گونه‌ای که به طور کلی در مقابل اصابت مستقیم تهدیدها(بمب ، موشک و...) مقاوم باشند در خیلی از موارد اصولاً عملی نبوده و به صرفه و صلاح نیز نمی‌باشد. زیرا هزینه ایجاد و تاسیسات با چنین مشخصاتی ممکن است به مراتب پیش از کل تجهیزات مربوطه باشد.
در اکثر موارد بهتراست که اجزا مستقل تاسیسات و تجهیزات که اصابت احتمالی تهدید کننده( بمب ، موشک و..) موجب از کار افتادن تجهیزات و توقف فعالیت بخشی از مجموعه گردیده، اما خسارت جانبی زیادی به بار نمی‌آوردو تنها در موارد جزئی شاهد خسارت خواهیم بود، محافظت شوند. ولی بخشهایی از مجموعه که صدمه دیدن آنها موجب از کار افتادن کل سیستم و وقفه کامل یا نسبی در انجام فعالیت میگردد با مقاومت کافی ساخته شوند.
چنانچه تاسیسات حیاتی و حساس که احتمالاً در فهرست هدفهای دشمن یا تهدید ها قرار دارند فاقد مقاومت کافی در مقابل اصابت مستقیم تهدید کننده بوده و یا اثرات جانبی را در نزدیکی تاسیسات نتواند تحمل نمایند،میتوان با اجرای طرحهای خاص مهندسی، مقاومت بنای آنها را افزایش داده و احتمالاً به حد مطلوب رسانید.
▪ پراکندگی :
پراکندگی عناصر کالبدی یکی از مباحث مهم پدافند غیرعامل محسوب میگردد که در کاهش خسارت ناشی از ایراد ضربه تخریبی دشمن( تهدید کننده) بسیار موثر است و به عکس در صورتی که دشمن( تهدید کننده) در مراحل تهاجمی خود پیش از شناسایی حضور و با بازشناسی به مرحله نشانه‌روی و اصابت دست یابد، تمرکز عناصر کالبدی و حساس مجموعه مورد تهاجم موجب میگردد. عملیات تهاجمی با حجم کمتر و متمرکز،میتواند بیشترین تخریب را به جا بگذارد.
ایجاد مجتمع‌های عظیم صنعتی،تاسیسات بندری وسیع، نیروگاههای بزرگ و غیره در کشور که ممکن است، مورد حمله هوایی یا زمینی دشمن( تهدید کننده) قرار گیرد به صلاح نیست.
در مورد مراکز موجود لازم است ، مطالعات لازم صورت گرفته و در صورت امکان طرح‌هایی جهت انتقال تدریجی آنها به نقاط مختلف کشور تهیه شود تا با رعایت اصول پراکندگی در محل‌های جدید مستقر گردند.
▪ تفرقه Separation :
منظور از تفرقه، جداسازی بخشی یا بخشهایی از تجهیزات، قطعات یدکی مواد و سایر وسائل و انتقال آنها به محلی غیر از محل استقرار دائمی و نجات آنها از تاثیر یک حمله (هوایی،زمینی یا موشکی) احتمالی است. این امر نباید باعث توقف کامل فعالیت‌ها گردد.
▪ فریب و اختلال:
به مجموعه اقداماتی که بتواند بازشناسی و توجه دشمن را از هدفهای مورد نظر منحرف کرده و موجب گمراهی وی در تشخیص و هدف‌گیری شود، فریب و اختلال اطلاق میشود.
▪ دسترسی‌ها:
دسترسی‌ها به معنی راه‌ها و فضاهای عبوری و ارتباطی است و در انواع و مقیاس‌های مختلف قابل طرح است. خطوط ارتباطی یک موقعیت حساس به محیط بیرونی باید تابع ضوابطی باشد که خصوصیات تهدیدات، منجر به اختلال در تردد و یا حذف تردد شود.
▪ موانع:
کلیه عواملی که نفوذ حضور دشمن را در محدوده مورد نظر مشکل نماید، موانع نام دارد. انواع موانع عبارتند از:
الف) فاصله:
یک اصل کلی آن است که هر چند فاصله سوژه از مبدا تهدید و تهاجم بیشتر باشد از ایمنی بیشتری برخوردار است، زیرا طی کردن فاصله با به کارگیری هر نوع شی تهاجمی اعم از موشکی، هوایی و زمینی، مستلزم برنامه‌ریزی دقیق‌تر و به کارگیری سلاح و تکنولوژی کارآمدتر و هزینه گزاف‌تر و در عین حال خطرپذیری بیشتر است.
ب) توپوگرافی :
به معنی پستی و بلندی‌های زمین میباشد در صورت وجود ناهمواری در مسیر نقاط مورد نظر، علاوه بر خود این ناهمواری‌ها باعث دشواری حرکت مهاجم به خصوص نیروی زمینی می شوند در عین حال امکاناتی را جهت به کارگیری تدافعی فراهم می‌نماید.
ج) زیستگاه‌ها:
در هر منطقه که توده‌ای از کالبد معماری و تجمع نیروی انسانی وجود داشته باشد دلیل استحکامات متنوع و پیچیدگی کالبدی و سایر امکانات و از طرفی عدم شناخت دقیق دشمن از میزان و مکانیزم مقاومت‌های احتمالی بوده و همواره نوعی احتیاط و تردید وجود داشته و این امر خود به مثابه وجود قابلیت‌های پیشگیرانه میباشد.
د) آبهای سطحی:
شامل نهرها، رودها، کانال‌ها، دریاچه‌ها و حوضچه‌های طبیعی، مصنوعی، تالاب‌ها و برکه‌های سطوح زیر کشت غرقابی مانند برنج و نیشکر میباشد که استعداد مانع بودن را در مقابل هجمه‌های تصرف زمینی دارند.
▪ سیستم‌های ردیابی و اعلام خطر :
بخشی از اقدامات پدافند غیرعامل نظیر، ایجاد پرده پوششی اقدامات درون سازمانی به منظور آماده نمودن محیط جهت ترک فعالیت بوده و جهت استفاده جان پناه ، پناهگاه و غیره اندکی قبل از وقوع حملات هوایی یا موشکی صورت می‌گیرد.
و بنابراین کلیه افراد باید در زمان مشخصی به نحوی از وقوع این حملات مطلع گردند.
مهمترین اقدام برقراری سیستم اعلام خطر در نقاط حیاتی و حساس با تشکیل یک مرکز اعلام خطر و گماردن یک نفر مسئول در هر زمان و استفاده از بلندگو، آژیر خطر و غیره میباشد(همانند اعلام خطر حملات هوائی در زمان جنگ ایران و عراق توسط صدا و سیما).
▪ آموزش و فرهنگ سازی:
مسئولین تصمیم‌گیرندگان و کلیه افرادی که به نحوی در سیاستگذاری تهیه اجرای طرحهای پدافندی غیرعامل سهیم می‌باشند، لازم است متناسب با نیاز از آ‌موزش‌های لازم برخوردار گردند. ارائه آموزش با تشکیل دوره‌های آموزشی مختلف، در مراکز آموزش نظامی و غیرنظامی میسر میباشد.
▪ پناهگاه و جان پناه:
پناهگاه: به مکانی اطلاق میگردد که در مقابل اثرات حملات( هوایی- موشکی)و یا تهدیدها نسبت به ساختمانهای معمولی و یا فضای باز از امنیت بیشتری برخوردار باشد.
پناهگاه‌ها بهتر است در نزدیکی محل‌های تجمع افراد بوده و در فاصله مناسب از تاسیسات و با استحکام مورد نظر، جهت مقاومت در مقابل اصابت مستقیم تهدید کننده( بمب ،موشک و یا موج انفجار) ایجاد گردد.
پناهگاه‌ها باید مجهز به هواکش، سیستم تهویه طبیعی و یا مصنوعی، سیستم روشنایی و برق اضطراری، وسائل کمک‌های اولیه،آب و غذا، وسائل کنار زدن آوار و راه‌های ورود و خروجی متعدد به خارج از محوطه پناهگاه باشند.
جان پناه:
چنانچه ساختمان محل فعالیت دارای مقاومت کافی در مقابل تهدید کننده( مثلا موج انفجار و ترکش) نبوده و تجهیزات و وسائل به کار رفته در تاسیسات خود خطر آفرین باشند و در مواردی که تاسیسات خود هدف حمله هستند با شنیدن صدای آژیر باید به محل امن‌تر رفت.
جان پناه میتواند یک سنگر بتنی سرپوشیده، سنگر معمولی با دیواره آجری یا حتی خاکی باشد که افراد بتوانند با رفتن درون آن و نشستن روی پاهای خود یا روی سنگر در معرض اصابت مستقیم تهدید کننده، قرار نگیرد.
▪ پدافند در مقابل حملات ویژه (شیمیایی، میکروبی، هسته‌ای):
استفاده از سلاحهای شیمیایی در محیط های جنگی در سالهای اخیر رایج است و کمتر در محیط‌های تاسیساتی کاربرد دارد.
اعلام خطر حمله شیمیایی یا حملات هوایی معمولاً متفاوت بوده و این اعلام خطر ممکن است قبل یا هم زمان با حمله صورت پذیرد. استفاده از ماسک در این شرایط بسیار مهم است.
در مورد حملات هسته‌ای: چنانچه افراد بدانند در صورت اطلاع از انفجار قریب الوقوع هسته‌ای با رفتن داخل یک سنگر، کشیدن یک پتوی مرطوب روی سر خود می‌توانند تا حد زیادی از آثار ناشی از ریزش اتمی مصون بمانند. قطعاً در مقابل یک حمله هسته‌ای به طور کامل تسلیم نخواهند شد، آموزش در این زمینه نقش موثری را ایفا میکند.
▪ آمایش دفاعی :
که شامل سازماندهی و چینش مناسب فضاها و تاسیسات برای نیل به اهداف استراتژیک و دفاعی صورت می‌گیرد و به مطالعات گسترده‌ای نیاز دارد.
▪ سلاح شناسی:
یکی از مطالعات مهم در امور دفاعی و پدافندی، مطالعه بر روی توانایی‌های سلاحهای متفاوت، میزان آسیب‌رسانی هر یک دسته‌بندی و روشهای مقابله با آنها میباشد.
▪ مکان یابی localization :
انتخاب مطلوب و بهینه یک محل با امکان تحقق آن فعالیت و داشتن شرایط مناسب برای توسعه آینده به گونه‌ای که علاوه بر عوامل عمومی اصول پدافند غیرعامل رعایت شود.
▪ استحکامات fortification :
ایجاد هرگونه حفاظی که در مقابل اصابت مستقیم تهدید کننده (بمب، راکت، موشک، توپخانه، خمپاره و یا ترکش آنها) مقاومت نموده و مانع صدمه رسیدن به نفرات، تجهیزات یا تاسیسات گردیده و اثرات آن( ترکش و موج انفجار) را به طور نسبی خنثی نماید
▪ مراکزحیاتی (vital Centers) :
مراکزی که دارای گستره فعالیت فرا ملی، ملی میباشد و وجود و استمرار فعالیت آنها برای کشور حیاتی است و آسیب یا تصرف آنها( بوسیله دشمن) باعث اختلال کلی در اداره امور کشور میگردد مراکز حیاتی شناخته می شوند.
▪ مراکز حساس Critical Centers:
مراکزی که دارای گستره فعالیت منطقه‌ای می‌باشند و وجود و استمرار فعالیت آنها برای مناطقی از کشور( استانها) ضروری است و آسیب یا تصرف آنها (به وسیله دشمن) باعث بروز اختلال در بخشی از کشور میگردد.
▪ مراکز مهم Important centers :
مراکزی که دارای گستره فعالیت محلی می‌باشند و وجود و استمرار فعالیت آنها برای بخشی از کشور(مثلا شهرستانها) دارای اهمیت است و آسیب یا تصرف آنها( به وسیله دشمن) باعث بروز اختلال در بخشی از کشور میگردد.
● نتیجه گیری
به کارگیری پدافند غیرعامل در جهت مقابله با تهدیدات و تقلیل خسارات ناشی از حملات تهدید کننده ، دشمن( مثلا حملات هوایی، موشکی، زمینی و...)و یا کشور مهاجم، موضوعی بنیادی و اساسی برای هر کشور بوده که وسعت و گستره آن تقریباً تمامی مراکز حیاتی و آسیب پذیر نظامی، اقتصادی و ...در کشور را در برگرفته و حفظ امنیت ملی، استقلال سیاسی و اقتصادی و پیروزی به نحو چشم‌گیری در راس تمامی امور کشورهای مورد تهاجم است.
مدیریت پدافند غیرعامل در واقع به دنبال آن است که «ژن» دفاع را در درون ساختار جامعه‌ای که امکان مورد تهاجم شدن آن وجود دارد، قرار دهد.
از طرفی نیز بدون هیچ نوع شناختی از نحوه تهاجم دشمن و روشهای ایراد خسارت نمی‌توان به راه حل مناسب برای پیشگیری از آن اندیشید. لذا قدم اول دشمن شناسی (نحوه تهاجم دشمن) است.
هر مهاجمی برای رسیدن به هدف تهاجم خود که در وهله اول وارد آوردن خسارت به طرف مقابل است، لاجرم ملزم به طی مراحلی است که در آن مراحل، بسته به نوع تهاجم (زمینی، هوایی، دریایی و ...) دارای ماهیتی متفاوت میباشد.
مهاجم نیز برای انجام تهاجم خودش یک سری مراحل و روشهایی را دنبال میکند از جمله:
۱) شناسایی
۲) حضور
۳) نشانه‌روی
۴) ایراد خسارت
۵) فرار
آنچه مسلم است وظیفه ما ایجاد خلل در هر یک از مراحل فوق میباشد تا بتوان به هدف دفاع که همان به حداقل رساندن میزان خسارت دشمن یا تهدید کننده به نیروهای و تاسیسات و تجهیزات است، رسید.
هر گاه تمهیدات دفاع عامل همراه با ملزومات دفاع غیرعامل به حدی از کارآمدی برسد و یا بالاتر باشد، خود به‌خود باعث از بین رفتن طمع دشمن و ناامیدی در تهاجم خواهد شد و یا در صورت حادث شدن تهاجم، دشمن را در دستیابی به اهدافش با مشکل جدی روبرو خواهد نمود.
هر کشوری که به مسائل نظامی، دفاعی،تهدیدات و فرصت‌ها نیاندیشد محکوم به نابودی است چرا که سایر حکومت‌ها به جای او خواهند اندیشید. این مسئله برای کشورمان به لحاظ قرارگیری در موقعیت استراتژیک جغرافیایی و منابع طبیعی از اهمیت بیشتری برخوردار است.
تصرف هر کشوری به طور ناگهانی یا به مرور صورت می‌گیرد، در حال حاضر با توجه به تهدید های مکرر علیه کشور ما توسط کشورهائی که خواستار پیشرفت نظام مقدس جمهوری ا سلامی ایران نیستند و همچنین با توجه به سوابق تاریخی تهاجمات و تهدیدها علیه ایران، یکی از روشهایی که می‌بایست بیشتر مورد توجه و تامل قرار گیرد، تهاجم نظامی به صورت غافلگیرانه است که جوابگوی اصلی آن «دفاع غیرعامل» می‌باشدو در واقع با پدافند یا دفاع غیر عامل مدیریت جامع بحران در عرصه دفاع خواهیم نمودو میتوان گفت پدافند غیر عامل ضرورت اجتناب ناپذیر کشور است. امید است مطالب ارائه شده مورد توجه و استفاده شما قرار گیرد.
